NYT merak edilenleri yazdı: UCM üyesi olmayan İsrail nasıl yargılandı?

Eve Sampson, Marlise Simons / New York Times

Uluslararası Ceza Mahkemesi'nin bu hafta Gazze Şeridi'nde işlemekle suçladığı ithamlar nedeniyle İsrail ve Hamas liderleri için çıkardığı tutuklama kararları, mahkemenin hem yargı yetkisinin kapsamı hem de gücünün sınırları konusunda önemli bilgiler sunuyor. İşte İsrail Başbakanı Binyamin Netanyahu, eski savunma bakanı Yoav Gallant ve Hamas'ın askeri kanadının halen hayatta olan ya da olmayan şefinin tutuklanmasını talep eden mahkemenin yasal erişim alanı hakkında bilinmesi gerekenler. 

Mahkeme neden bu davada yargı yetkisine sahip olduğunu iddia ediyor?

120'den fazla ülke Roma Statüsü adı verilen uluslararası bir anlaşmaya taraf olarak mahkemeye üye oldu. Merkezi Hollanda'nın Lahey kentinde bulunan mahkeme, yirmi yılı aşkın bir süre önce insanlığa karşı işlenen suçlar, savaş suçları, soykırım ve saldırı suçlarını kovuşturmak üzere kuruldu. Mahkeme Netanyahu ve Gallant'ı diğer suçlamaların yanı sıra Gazze'de Hamas ile yaşanan çatışmalarda açlığı bir savaş silahı olarak kullanmakla suçladı. Ayrıca 7 Ekim 2023'te İsrail'de düzenlenen saldırının planlayıcılarından Muhammed Deif'i de cinayet, işkence, cinsel şiddet ve rehin alma gibi insanlığa karşı suçlar işlemekle itham etti.

Aralarında Rusya, ABD ve Çin'in de bulunduğu güçlü ülkeler mahkemenin yetkisini tanımıyor. Roma Statüsü’nü onaylamadılar, mahkeme tarafından çıkarılan uluslararası tutuklama emirlerine uymuyorlar ve kendi vatandaşlarını yargılanmak üzere teslim etmiyorlar. Ne İsrail ne de Gazze mahkemenin üyesi. Ancak pek çok ülke Filistin devletini tanımazken, mahkeme Batı Şeria'nın büyük bölümünü kontrol eden Filistin Yönetimi liderlerinin imza attığı 2015 yılından bu yana bunu yapıyor. 

Gazze 2007'den bu yana Hamas'ın kontrolünde olmasına ve militan grup Gazze'nin bir Filistin devletine tabi olduğunu kabul etmemesine rağmen, mahkeme Gazze, işgal altındaki Batı Şeria ve Doğu Kudüs'ten oluşan Filistin toprakları üzerinde yargı yetkisine sahip olduğuna hükmetti. Eski bir ABD büyükelçisi ve mahkemeyi kuran yasanın baş müzakerecisi olan David Scheffer, “Hamas'ın eylemlerini UCM'nin yargı yetkisine daha da açık hale getirdiğini iddia edebilirim çünkü Hamas, Filistin devletinin bu kısmının yönetim otoritesi olarak rolünü göstermiştir ve bu nedenle böyle bir otorite, vahşet suçlarının işlenmesi de dahil olmak üzere sorumluluk getirir” dedi. 

Yargı yetkisi üyelerin ötesine geçiyor

Mahkemenin gücü açısından kritik olan, yargı yetkisinin üye devletlerin ötesine geçebilmesidir. Roma Statüsü, BM Şartı uyarınca hareket eden BM Güvenlik Konseyi'ne, uluslararası mahkemeye üye olsun ya da olmasın herhangi bir ülkede işlenen vahşet suçlarını soruşturma için yasal organa havale etme yetkisi veriyor.

Güvenlik Konseyi 2005 yılında Darfur'daki insani durum nedeniyle Sudan'ı, 2011 yılında da Libya'yı mahkemeye sevk etmişti, ancak her iki ülke de mahkemeye üye değil. Uzmanlar, konseyin beş daimi üyesi (İngiltere, Çin, Fransa, Rusya ve ABD) arasındaki mevcut gerilimler göz önüne alındığında, konseyin yakın zamanda bir kişiyi kovuşturulması için oybirliğiyle mahkemeye sevk etmesinin olası olmadığını söyledi. Scheffer, “BMGK'nın son yıllardaki işlevsiz karakteri göz önüne alındığında, dünyadaki herhangi bir özel durumla ilgili bu tür bir sevk önerisinin vetodan kurtulması pek olası değil” dedi.

Mahkeme üye olmayan ülkelerin liderlerini yargılamaya çalıştı mı?

Evet. Rusya mahkemeye üye değil, ancak 2023 yılında Moskova'nın Ukrayna'yı geniş çaplı işgali nedeniyle Rusya Devlet Başkanı Vladimir Putin için tutuklama emri çıkardı, henüz üye değil ancak mahkemeye yargı yetkisi verdi ve soruşturmaya davet etti. Ukrayna 2025 yılında mahkemeye üye olma yolunda ilerliyor. Mahkeme ayrıca Sudan'ın eski Devlet Başkanı Ömer El Beşir ve Libya'nın eski lideri Muammer Kaddafi hakkında da tutuklama emri çıkardı. 2017 yılında mahkemenin savcısı, Amerikalılar tarafından işlenmiş olabilecekler de dahil olmak üzere Afganistan'daki savaş suçları iddialarını soruşturmaya başladı. Bunun üzerine Washington, mahkemenin o dönemki başsavcısı Fatou Bensouda'ya yaptırım uyguladı ve vizesini iptal etti. Mahkeme daha sonra soruşturmasını geri çekti.

Mahkeme tutuklama kararlarını uygulayabilir mi?

Mahkemenin erişim alanı teoride neredeyse evrensel olsa da, gücü nihai olarak üyelerinin elindedir. Mahkeme suçla itham edilenleri gıyabında yargılayamaz ve sanıkları mahkemeye çıkaracak bir mekanizmaya sahip değil. Mahkeme, üye devletlerin uygulayıcı olarak hareket etmelerine ve şüphelileri Lahey'de yargılanmadan önce gözaltına almalarına güveniyor. Ancak tüm üye devletler anlaşmaya uymuyor. Macaristan Başbakanı Viktor Orban cuma günü yaptığı açıklamada Netanyahu'yu mahkemenin bir üyesi olan ülkesini ziyaret etmeye davet ettiğini ve mahkemenin tutuklama emri konusunda harekete geçme konusundaki resmi yükümlülüğünü göz ardı edeceğini söyledi. Putin eylül ayında bir başka üye olan Moğolistan'ı tutuklanmadan ziyaret etmişti. El Beşir de 2015 Afrika Birliği zirvesine katılmak üzere yine bir üye olan Güney Afrika'yı ziyaret etti. Ancak yerel bir mahkemenin yaklaşan emirlerinden kaçmak için aceleyle ayrıldı. Deif'in durumu ise belirsiz. İsrail ağustos ayında Gazze'nin güneyinde düzinelerce Filistinlinin ölümüne neden olan bir hava saldırısında onu öldürdüğünü açıkladı, ancak Hamas henüz onun öldüğünü doğrulamadı.

© 2024 The New York Times Company