Yalanlar yüzünden internete sansür talebi artıyor, korkuyorum

Jimmy Wales internet tarihinin en önemli isimlerinden. 2001 yılında ortağıyla beraber kurdukları Wikipedia, benzersiz bir girişim. Gelmiş geçmiş en çok referans verilen kaynak, 20 yılı aşkın süredir dünyanın en fazla ziyaret edilen 15 web sitesinden biri (Bu röportaj yazılırken dünyada 14’üncü, Türkiye’de 19’uncu sıradaydı), ayda 2 milyar farklı cihazdan giriş yapılan bir cankurtaran.

İnterneti Özgürleştir!

Ama Wikipedia’yı asıl özel kılan, içeriği oluşturan 57 milyon başlıktaki yazılara herkesin katkıda bulunabilmesi ve bu sonsuz kaynak için bir kuruş bile istenmemesi. Bunun altında Jimmy Wales’in imzası var. Wikipedia’yı hem bilgiye ulaşım hem de ifade özgürlüğünün sembolü haline getiren Wales, siteyi para kazanma amaçlı bir rotaya soksa, serveti muhtemelen Mark Zuckerberg-Jeff Bezos liginde olurdu. Öyle yapmadı. Bir vakıf kurdu, Wikipedia’yı kâr amacı gütmeyen bir kurum olarak tuttu ve bağışlarla yaşattı. Bugün saygın bir bilirkişi olarak, internetin geleceği, sosyal medya, sansüre karşı mücadele vb konularda kurduğu cümlelere çok önem veriliyor.  Wales bu sıcak tartışma konularındaki fikirlerini Türkiye’den katılımcılara canlı canlı anlatmak üzere 10 Kasım Çarşamba günü İstanbul’da olacak. Başta iş dünyası olmak üzere pek çok kişinin daima dikkatle takip ettiği Brand Week İstanbul’a katılmak üzere Zorlu PSM Inspiration Hall’a gelecek. Ve  “İnterneti Özgürleştir!” başlıklı bir konuşma yapacak. Zoom’da yaptığımız röportajda her soruyu olgunlukla karşılayan, mütebessim ve sakin sesli bir adam vardı karşımda. Wikipedia’yı kuralı neredeyse 21 yıl oldu. O günden beri “bilginin demokratikleşmesi” kavramı sizce nasıl bir değişim yaşadı? Çok fazla değiştiğinden emin değilim. Benim için bunun anlamı herkesin öğrenmek istediği şeye istediği zaman ücretsiz erişmesini sağlamak. “Herkes” kelimesinin kapsamını da daima çok geniş tuttuk: Gezegendeki her bir kişi. Tabii ki o noktada değiliz ama hedefimiz bu. Ve tabii katılım. İyi bir kalbe sahip herkes, insanların dünyayı daha iyi anlamasına yardımcı olabilir.  En çok üzerinde durduğunuz sansür ve gerçek dışı bilginin yükselişi hakkında ne düşünüyorsunuz?  Yanlış bilgi ve dezenformasyonun yükselişini görüyoruz. Hükümetler bu konuyla ilgili maalesef çoğu zaman iyi niyetli çabalar yürütmüyor. Örneğin Donald Trump’ın “yalan haber” dediği şeyler çoğu zaman onun hoşuna gitmeyen haberlerdi. Hükümetlerin dezenformasyonla ilgili bir şey yapıyormuş gibi görünüp aslında bilgiyi kontrol etme çabasına girmesi gibi bir risk var gerçekten. Bunun sonu asla iyi olmaz. Bu, ifade özgürlüğünü destekleyenlerin önünde önemli bir zorluk. Meşru bir sorun var ortada: Sosyal ağlar eğitmek ve gerçeği göstermek yerine kendine bağlamaya öncelik veriyor, buradan para kazanıyor. Bu da sansür taleplerinin yükselişine yol açıyor. Korkum, böyle bir ortamda hükümetlerin yeni problemler yaratan öngörüsüz kararlar alması.

“O başlık bizde olmaz”

Bugünkü etkisi ve tanımıyla sosyal medyanın olmadığı bir dönemde kuruldunuz. Sosyal medyanın yükselişi sizin yolculuğunuza nasıl etki etti? Eskiden bir arama motoruna Wikipedia yazar ve siteyi öyle bulurdunuz. Hâlâ da çok sayıda insan bu şekilde geliyor. Ama şimdi sosyal medyadaki paylaşılabilirlik özelliği sayesinde dev bir trafik sağlıyoruz. Ve tabii bunu görmezden gelemeyeceğimize karar verdik. Ama şöyle bir örnek vereyim. Geçen gün kaybolan gemiler hakkında bir Wikipedia başlığını okumaya başladım ve çok vakit harcadım. Çok da ilginç geldi. Ama mesela biz Wikipedia’da “En gizemli 10 gemi kazası” gibi bir başlık açmayız, bize uygun değil. Böyle bir tık tuzağı haberi okuduktan sonra daha fazla bilgi için bize gelip “Ya, o kadar da gizemli değilmiş” demelerini isteriz. 

“Balkanizasyon” riski

Sizin de bir sosyal medya girişiminiz var, WT:Social. Böyle bir atmosferde nerede duruyor ve nasıl bir fonksiyonu var? Hâlâ küçük, hala bir pilot proje. Hedefimiz, tek derdi seni bağlamak ve daha fazla tıklamaya zorlamak olmayan bir sosyal ağ. İçinde fikir olan, kullanıcıya bir şeyler ifade eden içerik sağlamak istiyoruz. Bunun felsefi zorluğu şu: Bağlılık yaratmaya çalıştığınız zaman bu sizi zehirli bir yere götürüyor. Ama bunu görmezden geldiğinizde kimsenin ilgilenmeyeceği kadar sıkıcı bir ürün çıkıyor ortaya.

Bir kısmı servetini sosyal medyadan edinmiş tekno zenginler dünyayı nasıl etkiliyor? Hepsi farklı tabii. Serbest piyasayı ve girişimciliği genel olarak destekleyen birisiyim. Bu insanlar çok çok çok zengin oldular ama dünyayı da pek çok açıdan daha iyi bir yer haline getirdiler. Düşünün, Google’ımız yoktu bir zamanlar. Maliye politikaları ve şirketlerin vergiden kaçınacak şekilde organize olmaları ise zor bir konu. Yalan söylemedikleri sürece, sistemlerini az vergi ödemeye yönelik kurmaları anlaşılabilir. Buradaki problem ülke yönetimlerinde.  İnternetin yönetiminin şirketlere kalması, ifade özgürlüğünü devletlerin değil de sosyal medya şirketlerinin belirlemesi gibi tartışmalar var dünyada. Siz ne düşünüyorsunuz bu konuda? Gördüğüm risklerden biri, internetin “Balkanizasyon”u. Yani içeriğin parçalara bölünmesi ve çeşitli ülkelerde yaşayanların, bu içerikleri görememesi. İngiltere’den örnek vereyim. Buradaki GDPR (Genel Veri Koruma Yönetmeliği) nedeniyle, doğduğum yer olan Alabama’nın (Wales ABD doğumlu, 2012’den beri İngiltere’de yaşıyor) büyük bir gazetesinden makale okuyamıyorum. GDPR destekçilerini, bunun ideal çözüm olmadığını kabul etmeleri için zorluyorum. ABD’deki 800 kadar gazete, Avrupa’dan okunamıyor. Bu sağlıklı değil.  

“Yerel basın perişan”

Siteyi beraber kurduğunuz Larry Sander “Wikipedia solcu propaganda merkezinden başka bir şey değil artık” diyor. Ne düşünüyorsunuz? Tabii ki tamamen yanlış. Wikipedia’ya baktığınızda denge ve kaliteli kaynaklara dayanan fikirler görürsünüz. Elbette önyargı konusunda mükemmel değiliz ama genelde iyi bir iş çıkardık. Bilgiye erişim ve ifade özgürlüğünü koruma çabasında en çok hangi tehdidin üzerinde durulmalı? Dünyada sansürün yükselişi tehdit. Ayrıca gazeteciliğin meslek olarak finansmanı üzerinde duruyorum. Özellikle yerel gazetecilik dünyada perişan. Otoriterliğin, milliyetçiliğin ve yabancılardan korkunun yükselişinde yerel gazeteciliğin bunun payı var. İnsanlar seslerinin duyulduğunu düşünmüyor. Her basın kuruluşu ulusal meselelerden, büyük siyasetten bahsedince küçük yerlerde yaşayanlar “Kimse benimle ilgilenmiyor” hissine kapılabilir. ! Genel gidişatla ilgili kötümser misiniz? Hayır, iyimser kalmaya devam ediyorum. Gördüğüm şeylerden biri, sosyal medyadan alınan bilgiyle ilgili müşteri memnuniyetsizliği. İnsanlar önlerine yalanlar konması fikrinden ve sırf dikkat çekici olduğu için öncelik verilmesinden hoşlanmıyor ve değişim istiyor. Bence bu değişim gelecek. Bu değişimin neye benzeyeceğini bilmiyorum. Wikipedia da mükemmel değil ama insanlar dürüstlüğünü anlıyor. Eğer kimse Wikipedia okumasa ve herkes sosyal medyadaki tık tuzaklarıyla bilgilenseydi insan türü için endişelenirdim ama neyse ki karışık bir kitleyiz.

TikTok zehirli değil ama pofuduk

Özellikle Facebook ve Twitter’ı “yapay” ve “problemli teknoloji” olarak niteliyorsunuz. TikTok’la ilgili ne düşünüyorsunuz? TikTok zehirli değil. Sizin için iyi bir şey olduğunu söylemiyorum ama ilginç ve eğlenceli. TV’de de gazeteler arasında da hep ciddi yayıncılık yapanlar ve daha düşük kaliteliler oldu. Ama “bağımlılık yapan teknoloji” gelene kadar benzer bir şey yaşamamıştık hiç. 30 saniyelik parçalar izleyerek, aniden bir saatinizin gittiğini fark ediyorsunuz. Bu, bilgisayar-insan ilişkisinde yeni bir safha. Bunu abur cubura benzetiyorum. Arada sırada cips yemekten bir şey olmaz ama tek yediğin buysa sağlığın için iyi değil. Sosyal medya için aynı şey söylenebilir. TikTok’a giriyorsun, dans eden insanların olduğu birçok video var. Bunda toksik bir şey yok. Ama pofuduk ve köpüklü. Bu senin ana öğününse pek de iyi değil.

Milyarder olamamak nasıl  bir duygu? 

Bu kadar önemli bir web sitesi kurdunuz ama bunu paraya çevirmediniz. Kâr amacı gütmeyen bir kuruluş olarak bugüne kadar getirdiniz. Hiç “Keşke ben de uzaya gidecek kadar zengin olsaydım” dediniz mi? Hayır. İnsanlar bana “Milyarder olamamak nasıl bir duygu?” diye soruyorlar. Ben de onlara “Bilmem, sence nasıl bir duygu?” diyorum çünkü bildiğim kadarıyla bu soruyu soran da milyarder değil.  İşimle gurur duyuyorum ve hayatım çok ilginç. Dünyada istediğim her yere gidip istediğim herkesle görüşebiliyorum.  Alabama’nın küçük bir kasabasından çıkıp dünyayı etkileyebildim, insanlar fikrimi soruyor. En çok ne soruyorlar?  Daha iyi bir çevrimiçi çevreye nasıl sahip olabiliriz? Nasıl daha yapıcı bir topluluk oluşturabiliriz?  Nasıl yapabiliriz bunu? Bazı kitlesel hareketlere iyi bakmak lazım. Gençler özellikle iklim konusunda çok hassas. Greta Thunberg müthiş ilham veriyor, herkes ona hayranlıkla bakıyor. Ve insanlar internet üzerinden organize oluyor. “Clicktivism” denen, sosyal medyada beğenmekle yetinenleri eleştiriyorlar. İnsanlar gelecek konusunda çok ciddi ve burada tanışıp bir araya geliyor. Hepimiz bu dünyada beraberiz, izole değiliz. Ben Londra’da evdeyim, siz İstanbul’da gazete binasındasınız ama internet sayesinde birbirimize bağlıyız. Bu ortama doğan gençler bunu çok iyi biliyor. İzolasyon ve yabancılara yönelik önyargının uzun vadede yenileceğini düşünüyorum.  

Kripto para bana “dot.com balonu”nu hatırlatıyor

Wikipedia’yı kurduğunuzda 34 yaşındaydınız. İnternetsiz dünyada büyüdünüz, şimdi Metaverse konuşuluyor. Geriye bakınca, nasıl bir hayat sürdünüz? Muhteşem. Wikipedia’nın bir parçası olmaktan ve bu değişimi görmekten ötürü gurur duyuyorum. Son dönemde sosyal medyanın yarattığı problemlere rağmen geriye baktığımda internet muhteşem şeyler yaptı.  Metaverse hakkında ne biliyorsunuz? Wikipedia’yı nasıl değiştireceğine dair bir öngörünüz var mı? Kişisel olarak çok ilgileniyorum ama içinde değilim. Kripto para,  blok zincir... Bunlar bana “dot.com patlaması”nı hatırlatıyor (2000 yılında teknoloji firmalarının NASDAQ borsasındaki büyük çöküşü). Gelip geçici olan, çökecek çok fazla saçmalık var. Maalesef pek çok genç de çok para kaybedecek. Tabii bazıları da çok kazanacak. Ama teknolojinin gelişimi çok ilginç elbette. Bana da WT:Social için bir “coin” çıkarmamı önerdiler. Hızlıca çok para kazanacağımı söylediler. Ama kariyerimden memnunum. “Sonuçta internette tanımadığı insanların 60 milyon dolarını aldı” dedirtmek istemem. Tabii ki teknolojiyi anlamak için ilgileniyorum ama hepsi bu.

Yasak sırasında Türk vatandaşları çok destek verdi

Türkiye’de Wikipedia’nın engelli olduğu dönem neler yaşandı? Pek çok Türk’ün bunun akıl dışı olduğunu düşündüğünü biliyorum. Şoke oldular. Dünyanın pek çok noktasında hükümetlerin web sitelerini engellediğine şahit oldum. Ama bu genelde terörist tehditlere karşı yapılır ve insanlar da kabullenir. Ama herkes bilir ki Wikipedia’da böyle bir aşırılık olmaz. Yani Wikipedia’yı yasaklıyorsan ortada başka bir şey vardır. Türkiye halkı bize çok destek verdi. Biz de prensiplerimize sadık kaldık, bazı sayfaları kaldırma yoluna gitmedik. Birçok ticari web sitesi bunu yapardı çünkü buradan gelecek trafiğe ihtiyaçları var. Biz bir vakıf olduğumuz ve iş modelimiz de bağışlara dayandığı için buna gerek duymadık. Hatta, bize bağış yapan kişilerin beklentisi bu yolu seçmememizdir. O dönemde, Türk hükümetini ağır şekilde eleştirmek yerine ölçülü şekilde, kibarca bunun bir hata olduğunu anlatmaya çalıştık. Dava istediğimiz şekilde sonuçlanmasaydı belki öfkelenebilirdik ama daima kazanacağımızı düşündük.  Kullanıcı davranışlarında nasıl bir etkisi oluyor buna benzer engellemelerin? Önce ciddi bir düşüş oluyor ama sıfıra inmiyor çünkü özellikle gençler VPN benzeri sistemlerle yasağın etrafından dolanıyor. Daha sonra, özellikle gönüllü editörler sayesinde trafik artıyor. Yine de zamanla insanlarda “Hükümetin onaylamadığı bir şey yapmayayım, kariyerimi etkileyebilir” fikri oluşuyor. Ama artık yasak kalktı ve her şey normale döndü.