Aşılar ve bağışıklık konusunun hepimizin günlük hayatına girdiği bu zamanlarda belki bu konuda biraz daha bilgilenmek isteyebilirsiniz. Bağışıklık sisteminin hem sofistike, hem de ilkel olan kısımları var. İlkel kısmına doğal bağışıklık, sofistike kısmına edinsel bağışıklık denir. Bir bakteriye veya virüse karşı ‘bağışık’ olmanın iki yolu vardır: Ya bu hastalığı geçiririz ya da bu hastalığı önleyen aşıları oluruz. Aşı yoluyla elde edilen bağışıklığı koruyabilmemiz için sofistike bağışıklık meselesine önem vermemiz gerek. Sofistike bağışıklık, insanlar ve diğer omurgalı canlılara has bir özelliktir. Geri kalan canlılar ve bitkiler sofistike bağışıklık geliştiremezler, sadece bağışıklığın ilkel yönünü kullanabilirler.
Bu terimler ne demektir?
İlkel bağışıklığa tıbbi dilde doğal bağışıklık denir. Doğal olarak her tür canlıda olan bağışıklık türüdür. Milyonlarca yıllıktır. Virüs veya bakteri formunda bir düşman geldiğinde, benzer şekilde cevap verir. Virüs ile bakteriyi birbirinden ayıramaz. Sadece bunların ‘zarar verebilecek tehditler’ olduğunu algılar.
Bağışıklığın bu ilkel yönü bizde de var. Tehdit oluşturan bir virüsle önce bağışıklığın bu yönü ile savaşırız. Bu ilkel yöntem virüsü öldürmekte etkilidir. Ancak bir dezavantajı vardır: Virüsün hangi virüs olduğunu bilemez. Virüse karşı kalıcı bağışıklık geliştiremez. Virüs her saldırdığında aynı yöntemle cevap verir.
Ama insanlardaki sofistike olan bağışıklık türünün cevabı ilkel olandan çok daha etkilidir: Virüsü öldürmekle kalmayıp, onu diğer virüslerden ayıracak özelliklerini de ezberler. Virüsün kimliğini hafızasına kazır ve sadece o virüse özel bir hafıza oluşturur. Virüs tekrar saldırdığında hafızasına kazıdığı bu bilgi sayesinde onu derhal etkisizleştirir. Biz vücudumuzun sofistike bağışıklık gücünü virüse karşı oluşan antikorlara bakarak ölçebiliriz. Aşı olduğumuz zaman oluşturmak istediğimiz antikorlar da bu sofistike sistemin işidir.
Neden sofistike bağışıklık denir?
Çünkü milyonlarca farklı virüs veya bakteriyi tek tek tanıyıp onlara karşı özel antikorlar geliştirebilir. Çok ince ayarlı bir düşman tanıma kabiliyetindedir. En sıradan canlılarda ve hatta bitkilerde bile olan ilkel bağışıklık savunmasından farklıdır. Bir virüs veya bakteriyle ilk karşılaşmamızdan sonra ona karşı bağışıklık antikorları üreterek korunmamız bu sistem sayesinde olur. Bu sistemin tıbbi adı edinsel bağışıklıktır. Adı üstünde edinsel yani canlıların sonradan edindiği bağışıklık sistemidir. İşte bu sisteme güvendiğimiz için aşı olarak kendimizi korumak istiyoruz. Aşının amacı bağışıklığın sofistike yönünü kullanmaktır. Edinsel sofistike bağışıklık, lenfositler denen hücrelerle olur. Bunlar T ve B lenfositleridir. İyi bir bağışıklık antikoru oluşturmak için hem T hem de B lenfositlerinin işbirliği içinde çalışması gerekir. Peki pratik bilgi olarak, bu lenfositler grubunu güçlendirerek iyi bir bağışıklık oluşturmalarını nasıl sağlayabiliriz?
Örneğin uyku... Uykuyu sağlayan melatonin hormonu, sofistike edinsel bağışıklığın virüse karşı daha iyi antikor oluşturmasını sağlar. Çalışmalar, yeterli uyumayan kişilerde aşıya karşı antikor cevabının daha az olduğunu gösteriyor. Aşı sonrası günlerde uykuya ekstra özen gösterin. İdeal olan 23.00’ten önce tam karanlık odada uyumaktır. Doğal melatonin yükselmesi 21.00’de başladığı için, 21.00 ile 23.00 arasında, melatonin azaltan parlak ışıklardan uzak durmak gerekir. Aşı döneminde özellikle elektronik cihaz kullanımını azaltmak melatoninimizi güçlendirmek bakımından önemlidir. Yaşlılarda antikor cevabı daha düşüktür. Çünkü bağışıklık sistemi de yaşlanır. Yaşla beraber azalan melatonin üretimini desteklemek ve bu kişilerde antikor cevabını güçlendirmek için melatonin takviyesi uygulanabilir. Bağışıklık sisteminin sirkadiyen biyoritme göre çalışması yüzünden aşının yapıldığı saat de yüksek antikor cevabı için önemlidir. Bilimsel yayınlar, sabah saatlerinde yapılan aşılarda daha yüksek antikor cevabı elde edildiğini gösteriyor. Stres, aşı etkinliğini azaltan faktörlerdendir. Çinko minerali T lenfositlerinin etkisini güçlendirir. T lenfositleri antikor oluşturmada önemlidir.