New York Times Şanlıurfa'yı yazdı: 11 bin yıllık kültür

Barry Yourgrau / The New York Times Aralık ayında çiseleyen yağmur altında dünyanın en önemli arkeolojik alanlarından birine doğru yokuşu tırmanırken fütüristik bir şekil belirdi. Bu, Türkiye'nin güneydoğusundaki 11 bin 400 yıllık Neolitik yapılardan oluşan Göbekli Tepe'deki ana kazı alanının üzerine dikilen beyaz bir kanopiydi. Bu yapıların 1990'ların ortalarında ortaya çıkarılması, insan uygarlığının standart zaman çizelgesinin yeniden gözden geçirilmesine neden oldu. Partnerim Anya ile birlikte uzay çağından kalma kanopilerin altından, önümüzde uzanan anıtsal Taş Devri panoramasına bakıyorduk; huşu içinde ve biraz da ürkmüş zaman yolcuları gibi. Fotoğraf: Şanlıurfa'nın tarihi çarşısında bir limon satıcısı, 15 Eylül 2023 ( Nicole Tung/The New York Times)2018'de UNESCO Dünya Mirası statüsü kazanan Göbekli Tepe, sansasyonel Netflix dizilerine ve spekülatif teorilere yol açtı. Son zamanlarda, bu alan ve gizemleri, Suriye sınırındaki Şanlıurfa ilinin yakınlarındaki bu yere rekor sayıda ziyaretçi çekti. 2022 yılında 850 bin kişi burayı ziyaret etti. Şubat ayında meydana gelen ve Türkiye'nin diğer bölgelerini yerle bir eden deprem, Nisan ayında yeniden açılan alana çok az zarar verdi. Fotoğraf: Şanlıurfa'nın tarihi çarşı mahallesinde bir büfe, 15 Eylül 2023 (Nicole Tung/The New York Times)İstanbul'dan kısa bir uçuş mesafesindeki Şanlıurfa, çok kültürlü gelenek ve tarihiyle zengin bir dokuya sahip eski bir Mezopotamya İpek Yolu şehri. Önemli dini mekânlara, canlı bir yemek kültürüne ve Türkçe, Arapça, Kürtçe dillerinin yankılandığı tarihi bir çarşıya sahip. Şehir aynı zamanda bir medeniyetler palimpsestidir. Aramiler döneminde Urhai; Büyük İskender, Romalılar, Bizanslılar ve Araplar döneminde Edessa olarak anılmış; 1607 yılında Osmanlılar tarafından Urfa olarak yeniden adlandırılmıştır. Şanlı unvanı, 1984 yılında Kurtuluş Savaşı'ndaki kahramanlıklar nedeniyle verildi. Ancak yerel halk çoğunlukla Urfa’yı kullanıyor. Bu tarihi kısımları, butik bir acente olan İstanbul Tour Studio aracılığıyla tuttuğumuz, Türkiye'nin Bingöl Üniversitesi'nde İngiliz edebiyatı alanında eski bir yardımcı doçent olan tur rehberimiz Emine Yeşim Bedlek bize anlattı. Bizi Şanlıurfa'nın Eyyubiye ilçesindeki Tessera Otel'den aldı. Eskiden bir Ermeni manastırı olan ve her yerde bulunan yerel kireç taşından inşa edilen Tessera, 2021 yılında açılmış ve çoğu 19. yüzyıldan kalma konaklar ya da Osmanlı konaklarının yenilenmiş hali olan bölgedeki çok sayıda küçük, atmosferik otelden biri. Fotoğraf: İnsanlar, Şanlıurfa'da, kömürde pişirilmesi ve gözleme ile birlikte alınmak üzere kullanılan ortak odun ateşi fırınlarına sebze bırakıyor (Nicole Tung/The New York Times)Bedlek, Cevahir Han adında bir restorana dönüştürülen asırlık bir Osmanlı hanının geniş avlusunda akşam yemeğine giderken, "Urfa'mız peygamberler, İbrahim, Eyüp ve diğerlerinin şehri olarak ünlüdür" diye anlatmaya başladı. Han, ünlü bir Kürt aşiret liderinin torunu ve bu ataerkil kültürde öncü bir kadın girişimci olan Cevahir Asuman Yazmacı tarafından işletiliyor. Fotoğraf: Şanlıurfa, Türkiye'deki Balıklı Göl'ü çevreleyen 18. yüzyıldan kalma Rızvaniye Camii ziyaretçileri (Nicole Tung/The New York Times)Güneydoğu Türkiye kebabın beşiği ve kısa süre sonra masamızda Urfa'ya özgü patlıcan kebabından oluşan dev bir tabak vardı: Patlıcan dilimleri arasına elle doğranmış kuzu köftesi yerleştirilmişti. Bölgedeki patlıcanın sertifikalı olduğunu belirten Bedlek, “Çok uzun ve incedir. Fırat’ın kıyısında yetişir” dedi Ayrıca şiirsel bir şekilde “Buranın biberi Tanrı’dır” diyen Bedlek, çoğu yemekte yenen ve isot adı verilen acı Urfa biberini gösterdi. Fotoğraf: Peygamberin doğduğu ve ilk yıllarında saklandığı varsayılan Şanlıurfa'daki İbrahim Mağarası (Nicole Tung/The New York Times)Ertesi sabah Eyyubiye üzerinden dolambaçlı bir yoldan Urfa'nın en büyük dini mücevherlerinden biri olan İbrahim Havuzu'na doğru yola çıktık. Yolda Anya, müşterilerin ellerinde Urfa'nın parlak biber ve patlıcanlarının közlenmesini bekledikleri ve odun ateşinde pişen taş fırından çıkan gözleme ile geri döndükleri ortak bir fırına uğradı. Bedlek'in söylediğine göre, bu ucuz kamusal ocaklar şehrin vazgeçilmezleri arasında yer alıyor ve emlak ilanlarında bir yerin fırına ne kadar yakın olduğu belirtiliyor. Fotoğraf: Nicole Tung/The New York TimesMüslümanlar, tarihsel olarak Hıristiyanlar ve Yahudiler tarafından saygı duyulan İbrahim Havuzu ya da Balıklı Göl efsaneye göre İbrahim Peygamber'in putperest Asur kralı Nemrut tarafından yakındaki Damlacık Tepesi'nden alev alev yanan bir odun yığınının üzerine atıldığı, ancak Tanrı'nın alevleri suya, kızgın kütükleri de sazana dönüştürdüğü yeri işaret ediyor. Hacıların ve turistlerin tombul kutsal balıkları beslediği büyük, dikdörtgen taş havuzun etrafında dolaşırken Bedlek bu ayrıntıları anlattı. Fotoğraf: Şanlıurfa yakınlarındaki Karahantepe arkeolojik alanında 16 Eylül 2023 tarihinde yapılan kazı (Nicole Tung/The New York Times)Urfa'nın bazı bölümleri beş yüzyıldan daha eskiye dayanan çarşısı hemen yakınımızda yer alıyor. Gerçekten de birçok çarşının bir araya gelmesinden oluşan bu çarşı, küçük dükkânlar, sokaklar ve kalabalık geçitlerden oluşan, Osmanlı avlularının sıkışıklığını hafiflettiği hareketli alan. Gece hayatı Bu muhafazakâr şehirde alkol bulmak oldukça zor. Yine de o gece akşam yemeği için otelimizin yakınındaki yeni açılan bir meyhane olan Mandelion'a gittik. Bir nar ağacının altında, 19. yüzyıldan kalma bir evin şık avlusunda, canlı sarımsaklı dip soslarla mozaiklenmiş bir masada Türkiye'nin anason aromalı içkisi rakıyı içtik ve ardından ciğer tava yedik. Etrafımızdan kahkahalar ve bardak şıngırtıları geliyordu. Bedlek'in kendisi de bir rehber olan bilgili eşi Yakup'a işletme ortağı olan 28 yaşındaki Furkan Saraçoğlu, "Urfa'nın meyhane kültürüne ihtiyacı var. Özellikle de artık bu kadar çok Göbekli Tepe turisti içki içmek için geliyorsa” dedi. Fotoğraf: Şanlıurfa'da belediye tarafından işletilen bir restoranda içli köfte, patlıcan kebabı ve Göbekli Tepe çorbası (Nicole Tung/The New York Times)Mutlu bir şekilde sadece rakılarımızı yudumlayabilirdik. Ama önümüzde bir sıra gecesi, kelimenin tam anlamıyla bir "sıra gecesi" vardı. Urfa, tarihsel olarak tamamı erkeklerden oluşan ve geleneksel müzik, sohbet ile çiğ köfte yapma ve yeme ritüelini içeren bu toplantılarla tanınan olağanüstü müzikal bir şehir. Son zamanlarda büyük, gürültülü, turistik versiyonlar yaratıldı. Artık gecelere kadınlar da katılıyor ve kısa süre sonra 2021'de açılan Şehr-i Urfa restoranının büyük, aydınlık bir salonunda uzun, alçak masalarda yer minderlerine sıkışıyorduk. Çiğ köfte bitmişti ama yaylı çalgılar grubu güçlü bir şekilde devam ediyordu. Son derece coşkulu şarkıcı ve davulcusu kalabalığı coştururken, Anya belki de alkole ihtiyaç olmadığını söyledi. Fotoğraf: Şanlıurfa'nın tarihi çarşı mahallesinde tekstil ürünleri satan bir esnaf (Nicole Tung/The New York Times)Göbekli Tepe'yi keşfetmek Ertesi sabah Bedlek çifti bizi çiseleyen yağmur altında taşlı tepelerin zirvesine kadar götürdü. Ve işte oradaydık, uzay çağı kanopilerinin altında, tozlu, bej renkli Neolitik panoramaya bakıyorduk. Dört açık dairesel kireçtaşı çit, T şeklinde antropomorfik megalitlerin hakimiyetindeydi; bazıları vahşi hayvanların, hatta uzun insan kollarının oyulmuş kabartmalarıyla süslenmişti. Fotoğraf: Ziyaretçiler 16 Eylül 2023'te Şanlıurfa yakınlarındaki, insan uygarlığının gelişimine dair fikir birliğini altüst eden arkeolojik bir alan olan Göbekli Tepe'ye giden yürüyüş yoluna tırmanıyor (Nicole Tung/The New York Times)Şu anda dünyanın en eski anıtsal komünal yapılarına ev sahipliği yaptığı kabul edilen Göbekli Tepe'deki kazılar 1995 yılında Alman arkeolog Klaus Schmidt öncülüğünde başladı. M.Ö. 9400'lere ait olduğu düşünülen alan, bu tür bir mimarinin tarımla uğraşan yerleşik bir toplumu gerektirdiğini savunan arkeolojik konsensüsü altüst etti. Schmidt evsel yerleşime dair hiçbir iz bulamadı. Schmidt, Göbekli Tepe'yi bir katedral olarak adlandırarak, "Önce tapınak, sonra şehir geldi" dedi. O zamandan beri gizemler ve sorular dönüp duruyor ve Emine Bedlek ziyaretçi yürüyüş yolu boyunca bunlardan birkaçını tekrarladı. Göbekli Tepe'yi inşa edecek bilgi tarih öncesi nasıl elde edildi? Anıtsal çitler neden bilinçli olarak gömüldü? Neden daha sonra bunların küçültülmüş kaba versiyonları hemen yukarıdaki yamaçta inşa edildi? Fotoğraf: Şanlıurfa'nın tarihi çarşısında bir bakırcı (Nicole Tung/The New York Times)Schmidt'in değerlendirmesi, 2014 yılında ölümünden kısa bir süre sonra sorgulanmaya başlandı. Sonuçta 2015 ve 2016 yıllarında yerleşim yapıları bulundu. Yakınlardaki bir başka korunaklı kanopi, yerleşik avcı-toplayıcılar tarafından inşa edilmiş ve iskân edilmiş geniş bir grubu çevreliyordu. Son günümüzü, içinde dolaşabileceğiniz Göbekli Tepe'nin en büyük özel binasının tam ölçekli bir kopyasını ve dünyanın bilinen en eski gerçek boyutlu insan heykeli olan 11 bin yıllık "Urfa adamı"nı içeren şehrin destansı Şanlıurfa Arkeoloji Müzesi'ne ayırdık. Hemen bitişiğinde, M.S. 194 yılına ait bir Roma villasının unutulmaz taban mozaiklerinin yer aldığı dramatik Haleplibahçe Mozaik Müzesi buluunyor. Her iki müze de depremden zarar gördü ve onarım altında. Ancak umarız Aralık ayı sonunda Urfa'nın cazibe merkezleri arasına geri dönecek. Fotoğraf: Mandelion meyhanesi (Nicole Tung/The New York Times) © 2023 The New York Times Company

New York Times Şanlıurfa'yı yazdı: 11 bin yıllık kültür

New York Times yazarı Barry Yourgrau, Şanlıurfa'yı yazdı: Türkiye'nin güneydoğusunda yer alan Şanlıurfa, müzik, yemek ve kültürün yanı sıra 11 bin yılı aşkın insanlık tarihiyle de dikkat çekiyor