Ukrayna oligarklardan kurtulmayı planlıyor

Constant Méheut /New York Times

Rus saldırılarını savuşturan Ukrayna birlikleri füze ve havan toplarından kaçınmak için büyük çelik fabrikasına saklandı. Azovstal fabrikasını savunan Ukrayna birlikleri nihayet Mayıs 2022'de teslim olduklarında, fabrika moloz ve metal yığınına dönmüştü.Kuşatma altındaki Mariupol kentinde bulunan Azovstal çelik fabrikasındaki çatışmalar, Rusya'nın Ukrayna'yı işgalinin ilk aylarına damga vurdu. Bu durum aynı zamanda tesisin sahibi olan Ukrayna'nın en zengin adamı için de büyük bir gerileme oldu.

Azovstal'ın yok edilmesiyle birlikte tesis sahibi Rinat Akhmetov, Ukrayna'nın çelik üretiminin beşte birini oluşturan fabrikasını kaybetti. Akhmetov’un milyarlarca dolarlık kaybı, Ukrayna ekonomisi üzerindeki uzun süreli hakimiyetine ağır bir darbe indirdi.

Savaş oligarkların gücünü sınırladı

Uzmanlar, Akhmetov'un durumunun, savaşın Ukrayna sanayisini tahrip ederek, ülkenin oligark olarak adlandırılan ve servetlerini siyası nüfuz satın almak için kullanan iş insanlarının gücünü sınırladığının altını çiziyor. Forbes dergisine göre, savaşın ilk yılında en zengin 20 Ukraynalının toplam serveti 20 milyar dolardan fazla azaldı.

Akhmetov 9 milyar dolardan fazla kaybederek en büyük darbeyi aldı. The New Voice of Ukraine gazetesine göre savaştan önce Ukrayna’da 10 adet olan milyarder sayısı 2’ye düştü ve bunlardan biri Akhmetov.

Siyasiler oligarklardan kopmaya çalışıyor

Şimdi Ukraynalı yetkililer savaş zamanındaki yetkilerini kullanarak oligarklardan temiz bir kopuş yapmayı planlıyor. Amaç, oligarkların ekonomi ve siyaset üzerindeki etkilerini azaltmak ve Ukrayna Devlet Başkanı Volodimir Zelenskiy'nin işgalden önce izlemeye söz verdiği politikaları hayata geçirerek yolsuzluk yapanların yargılanmasını sağlamak. Ukrayna Adalet Bakanı Denys Maliuska verdiği bir röportajda "Şu an zayıflar ve bu da ülkenin nasıl yönetilmesi gerektiği konusunda adaleti sağlamak için eşsiz bir fırsat" dedi.

Ukraynalı yetkililer bu çabaların savaş sonrası daha demokratik bir ülke inşa etmekle ilgili olduğunu ve aynı zamanda Batılı müttefiklerin desteğini almak için çok önemli bir adım olan yolsuzlukla mücadele ettiklerini gösterdiğini söylüyor. Baskılar nüfuz ticaretini ortadan kaldırabilir ama aynı zamanda Ukrayna siyasetindeki çoğulculuğu azaltabilir ve Zelenskiy’nin bazı muhaliflerini saf dışı bırakabilir. Savaştan önce açıla en yüksek profilli soruşturmalardan biri Zelenskiy'nin rakibi olan ve şekerleme işinden servet kazanan eski Devlet Başkanı Petro Poroşenko'ya karşı gerçekleştirilmişti. Poroşenko savaşın başlamasından bu yana Zelenskiy'i eleştirmekten kaçınmış, bunun yerine kendisini ülkesi için savaşmaya hazır biri olarak göstermişti.

Hala önemli bir nüfuza sahipler

Bazı eleştirmenler savaş zamanında gücün hükümet etrafında toplanmasının yeni bir oligarşiye yol açabileceğini söylerken, analistler oligarkların hala önemli bir nüfuza sahip olduğunu belirtiyor. Maliuska, “Oligarklar nüfuzlarını geri kazanmak için ihtiyaç duydukları tüm kaynaklara sahipler. Risk hala mevcut” dedi.

Kiev merkezli Ekonomik Strateji Merkezi ekonomisti Dmytro Goriunov, oligarkların Ukrayna'nın ekonomik kalkınmasının önünde büyük bir engel olduğunu ve tekeller aracılığıyla rekabeti engellediğini söyledi. Kendi çalışmasına göre, savaştan önce oligarklar petrol arıtma ve kömür madenciliği gibi sektörlerin %80'inden fazlasını kontrol ediyordu.

Kamuoyunu şekillendirmek için TV kanalları satın alıyorlar

Uzmanlar Ukraynalı oligarkların kazançlarını siyaseti ve yargıyı etkilemek ve kamuoyunu şekillendirmek için televizyon kanalları satın almak ya da kurmak için kullandıklarını söylüyor. Örneğin Akhmetov bir zamanlar 11 kanalın sahibiydi ve Ukraynalıların 2014 yılında devirdikleri Rusya yanlısı eski cumhurbaşkanı Viktor Yanukoviç'i destekliyordu.

Kısır döngü yaratıyor

Oligarkların büyük ölçüde baskı altında ya da kendi çıkarları için Kremlin'in yanında yer aldığı Rusya'nın aksine, Ukraynalı iş insanları arasındaki rekabet ve onların çok çeşitli siyasetçileri desteklemesi ülkenin medya ve siyaset dünyasına büyük bir çeşitlilik kazandırdı. Büyük sanayi ve tarım şirketleri de yüz binlerce kişiye istihdam sağlayarak ve yabancı yatırım çekerek ekonomiye yön verdi. Ancak Ukrayna Yolsuzlukla Mücadele Eylem Merkezi İcra Direktörü Daria Kaleniuk, oligarkların iş dünyası, siyaset ve haber medyasındaki paylarının, iktidar kollarının kendi kontrollerinde olduğu ve yolsuzluğu körükleyen bir kısır döngü yarattığını söyledi.

Zelenskiy 2019'da Ihor Kolomoisky'nin desteğiyle cumhurbaşkanı seçildiğinde, oligarklara karşı topyekûn bir saldırı sözü verdi. Ancak Maliuska, yargının düzenlenmesi ve yolsuzluk yapan kamu görevlilerinin üzerine gidilmesini içeren çabalarının o dönemde oligarkların etkisini önemli ölçüde azaltmadığını söyledi. Ardından Şubat 2022'de Rusya'nın işgali geldi.

"Savaştan en çok benim işletmelerim etkilendi"

Moskova'nın saldırıları ülkenin sanayi merkezi olan Ukrayna'nın doğu ve güneyine odaklanırken, oligarkların fabrikalarının çoğu yok edildi. Mariupol'de Akhmetov'un Azovstal fabrikası dahil iki dev çelik fabrikası yok edildi. Ukrayna'nın merkezinde Kolomoisky'ye ait olan ülkenin en büyük petrol rafinerisi de öyle. Bugün, doğudaki Avdiivka kenti çevresindeki şiddetli çatışmalar, Akhmetov'un mülklerinden bir diğeri olan Avrupa'nın en büyük kok fabrikasını kapanmaya zorladı.

Akhmetov "Savaştan en çok benim işletmelerim etkilendi" dedi ve rüzgar ve termik santrallerinin sürekli Rus füzeleri ile İHA saldırılarına maruz kaldığını açıkladı. Ekonomik Strateji Merkezi'ne göre çelik ve kok fabrikalarının ciddi şekilde hasar gördüğünü veya geçici olarak işgal edildiğini söyleyen Akhmetov, çelik ve madencilik grubu Metinvest’in savaşın ilk döneminde varlıklarının yaklaşık üçte birini kaybetti. Kolomoisky'nin petrol varlıkları ise üçte iki oranında küçüldü.

Oligarkların medya gücünü ellerinden aldı

Ancak belki de en ağır darbeyi alan oligarkların siyasi nüfuzları oldu. Savaşın ilk günlerinde oligarkların siyasi gündemlerini bir kenara bırakıp savaş çabalarına yardım etmekten başka seçenekleri yoktu.Daha sonra Zelenskiy, Rus dezenformasyonuna karşı koymak ve moralleri yükseltmek amacıyla tüm kablolu haberleri tek bir programda birleştiren bir kararname imzalayarak medya şirketleri olan oligarkları önemli bir etki aracından mahrum bıraktı. Program, hükümetin eleştirileri bastırmak için kullandığı bir yol olarak kınandı.

Ve 2022 yazına gelindiğinde birçok iş insanı, savaştan önce çıkarılan yasaya uymak için medya işletmelerinden feragat etti. Yasaya göre, dört kriterden üçünü (siyasete katılım, önemli medya etkisi, bir iş tekeline sahip olma veya en az 70 milyon dolarlık servet) karşılayan herhangi bir kişi oligark olarak tanımlanacak ve özelleştirilen devlet varlıklarını satın alması ve siyasi partileri finanse etmesi yasaklanacak. Akhmetov televizyon ve yazılı medya lisanslarını Temmuz 2022'de devlete devredip "Şu anda kelimenin yasal anlamıyla bir oligark değilim” demişti.

Oligarkları cezalandırmak için çalışmalar başlatıldı

Savaş devam ederken, Ukraynalı yetkililer oligarkları cazalandırmak için daha geniş bir ağ oluşturdular. Eylül ayında polis Kolomoisky'yi dolandırıcılık ve kara para aklama şüphesiyle tutuklandı ve o zamandan beri gözaltında tutuluyor. Yetkililer ayrıca Ukraynalı bir oligark olan Kostyantin Zhevago'yu dolandırıcılık suçlamasıyla, bir diğer oligark Dmytro Firtash'ı ise zimmetine para geçirme suçlamasıyla Fransa'dan iade almaya çalışıyor. Akhmetov kişisel bir yasal takibatla karşı karşıya değil.

Adalet Bakanı Maliuska, "On yıllar boyunca bir oligarkın tutuklu yargılanması hayal bile edilemezdi. Artık bu bir gerçek” dedi. Maliuska, savaş sırasında devletin gücünün daha büyük olduğunu ve bunun da oligarkların ekonomi üzerindeki kontrolünden kurtulma çabalarını kolaylaştırdığını kabul etti. Ancak Ukrayna'nın mevcut baskısının, çok ihtiyaç duyulan Batı yardımını güvence altına almak için kilit önem taşıyan yolsuzlukla mücadele kimliklerini kazanmayı da amaçladığını ekledi. Bu durumun oligarkların güçlerini nasıl etkileyeceği belirsizliğini koruyor.

Yeni bir oligarşik düzenden korkuluyor

Ekonomist Goriunov, Ukrayna'nın pek çok işte oligarklara bağlı olmaya devam ettiğini söyledi. Akhmetov'un enerji holdingi DTEK, ülkenin termal kömür üretiminin üçte ikisini gerçekleştiriyor. Akhmetov ülkenin savaş sonrası yeniden inşasında rol oynamak istediğini söyledi ve şirketine atıfta bulunarak "Ukrayna'nın en büyük yatırımcısı olarak SCM kenarda oturmayacaktır" dedi. Ukrayna'da bazıları da oligarkların yerini, savaş zamanında iktidarın hükümet etrafında toplanmasından doğan yeni bir oligarşik sistemin almasından korkuyor.

© 2024 The New York Times Company