Ukrayna'yı geleneksel yöntemlerle ele geçirmeyi başaramayan Rusya, enerji savaşını deneyerek elektrik şebekesini çökertmeye ve ülkeyi dondurarak boyun eğdirmeye çalıştı. Şimdi de bir gıda savaşı başlattı. Moskova geçen ay Ukrayna'nın Karadeniz üzerinden tahıl ihracatına izin veren BM anlaşmasından çekildiğinden beri ülkenin limanlarını ablukaya aldı. Hem deniz kıyısındaki hem de iç kesimlerdeki gıdayı doğrudan hedef alarak ihraç edilmeyi bekleyen 220 bin ton tahılı yok etti.
Küresel fiyat endeksi yüzde 10 arttı
Rusya'nın Ukrayna'nın toplam tahıl ihracatının yarısından fazlasına tekabül eden 32 milyon tonluk bir rotayı kapatmasının ardından Temmuz ayı sonunda küresel tahıl fiyat endeksi yüzde 10 yükseldi. Bazı tüccarlar fiyatların yaz sonuna kadar yüzde 20 artacağına inanıyor. Türkiye Cumhurbaşkanı Recep Tayyip Erdoğan, Vladimir Putin'e anlaşmayı yeniden gözden geçirmesi için çağrıda bulundu. Ancak sektör temsilcilerinden çok az kişi bu konuda iyimser.
Asıl tehdit yoksul ülkelerde
Rusya gıdayı bir silaha dönüştürerek en eski savaş biçimlerinden birine başvurmuş oldu. Eski ordular düşmanlarını aç bırakarak boyun eğdirmek için tahıl ambarlarını yakarlardı. Bu durumda Ukrayna ekonomisi daha da zarar gördü ve Rusya'nın ihracatı daha yüksek fiyatlara ulaştı. Ancak açlık tehdidi binlerce kilometre ötede, daha yüksek fiyatlar ve daha az insani yardım sevkiyatı nedeniyle kıtlık yaşanabilecek en yoksul ülkeler için oldukça büyük.
Ukrayna, Dünya Gıda Programı'nın (WFP) Afganistan, Etiyopya, Kenya, Somali, Sudan ve Yemen'deki yoksul insanlara gönderilmek üzere küresel piyasalardan satın aldığı buğdayın yarısını sağladı. Odesa'dan İstanbul Boğazı üzerinden Akdeniz'e, oradan da Süveyş Kanalı üzerinden Yemen'e ve Afrika Boynuzu'na gönderilen buğday kaliteli, ucuz ve hızlıydı. WFP şimdi tahılı daha yüksek bir fiyattan satın almak ve çok daha uzaktaki limanlardan taşımak zorunda.
"Savaşın tali hasarı"
WFP sözcüsü Steve Taravella, Karadeniz girişimi olmadan örgütün aynı miktarda insana gıda sağlamakta gerçekten zorlanacağını söyledi. Tarihi düzeydeki yetersiz fonlama nedeniyle WFP zaten imkansız seçimler yapmak zorunda kaldı. "Burada geçirdiğim 16 yıl boyunca hiç görmediğim bir fon sıkıntısı nedeniyle WFP ya bireylere verilen gıda payını azaltıyor ya da gıda sağlayabileceği insan sayısını azaltıyor" diyen Taravella, WFP'nin hizmet verdiği insanların zaten pamuk ipliğine bağlı olduğunu sözlerine ekledi. WFP Direktörü Cindy McCain, savunmasız ülkelerde hayatta kalma mücadelesi veren ailelerin savaşın tali hasarı olduğunu söyledi.
50'den fazla ülke Ukrayna'ya silah tedarik ediyor. Bu ülkeler teslimatları koordine etmek için Ramstein formatı adı verilen bir süreç ve forum oluşturdular ancak şu ana kadar gıda güvenliği için böyle bir ortak müdahale olmadı. Bu büyük ölçüde piyasaya ve parça parça düzenlemelere bırakıldı. AB, Ukrayna'nın gıda ihraç edebileceği karayolu, demiryolu ve iç suyolu güzergahları olan dayanışma şeritlerini ilan ederken, Hırvatistan Rijeka limanını kullanmayı teklif etti ve Baltık ülkeleri de kendi limanlarını önerdi. Ancak batıya doğru kara yolları karmaşık ve pahalı. Ukrayna'ya Sovyetler Birliği'nden miras kalan demiryolu hatları Avrupa'dakilerin çoğundan daha geniş olduğu için malların sınırda trenler arasında aktarılması gerekiyor.
Kendi çiftçilerinin baskısı altında kalan beş komşu Avrupa ülkesi Ukrayna'dan tahıl ithalatını yasakladı. Bu ülkelerden transit geçen mallar teoride dokunulmazlığa sahip ancak Polonya sınırında, çiftlik hayvanları üzerinde yapılan zahmetli veteriner kontrolleri nedeniyle hala uzun kamyon kuyrukları var. Ukrayna'dan ihraç edilen ürünlerin varış limanlarına kadar gümrük, sağlık ve veteriner kontrolleri olmaksızın taşınmasını sağlayacak yeşil koridorlar oluşturulması tartışılıyor ancak bu konuda henüz bir anlaşmaya varılmış değil.
WFP ayrıca Baltık ve diğer Batı Avrupa limanlarından Afrika ve Asya'ya yapılan sevkiyatlarda da önemli maliyetlerle karşılaşıyor. Ekonomik açıdan mantıklı olan tek alternatif, Tuna Nehri'nin Ukrayna'daki Izmail ve Reni ya da Romanya'daki Galați ve Brăila limanlarını kullanmaktı. Buralarda sevkiyatlar mavnalara ve gemilere yüklenebilirdi. Gemiler daha sonra Tuna deltasının seyahat elverişli üç kanalından veya daha güneydeki Tuna-Karadeniz kanalının iki kolundan geçerek, 50 bin tonluk kargo gemilerini barındırabilen Romanya'nın derin su limanı Köstence'deki çok daha büyük okyanus gemilerine aktarılabilir.
Ruslar alternatif yolları da kesmek istiyor
Buradan yük gemileri sahili kucaklayarak İstanbul Boğazı'na ulaşana kadar Romanya, Bulgaristan ve Türkiye karasularında güvenle kalabilirler. Geçen yıl bu güzergahtan yaklaşık 20 milyon ton yük taşındı. Teorik olarak ve biraz yatırımla yılda 35 milyon tona kadar bir kapasiteye sahip olabilir, bu da BSGI yoluyla ihraç edilen toplam miktardan daha fazla. Geçtiğimiz ay Brăila'da 500 milyon euroluk yeni bir köprünün açılması, limanlara giden kamyon trafiğini yılda 5 milyon tona kadar artırabilir.
Uygulamada ise ciddi zorluklar var. En önemlisi, Ruslar Tuna yolunun uygulanabilir bir alternatif olduğunun farkında ve bu yolu kesmek için çabalıyorlar. Temmuz ve Ağustos aylarında Reni ve İzmail'e yapılan insansız hava aracı saldırıları depoları, siloları ve içlerindeki tahılı (BM yetkililerine göre 66 milyon insanı bir gün boyunca beslemeye yetecek kadar) yok etti ancak en önemli etki gemi mürettebatının, sahiplerinin ve sigortacıların güveni üzerinde oldu. Şu anda Tuna deltası ve Köstence açıklarında, ilerlemenin güvenli olup olmadığına ilişkin kararları bekleyen büyük bir gemi trafiği var. Orada bile, kıyı sularında, Kakhovka barajının patlatılmasından arta kalan mayın tehlikesiyle karşı karşıyalar.
ABD Dışişleri Bakanlığı Yaptırımlar Koordinasyon Ofisi Başkanı James O'Brie, "Tek bir kuruluşun bu soruna çözüm olabileceğine inanmıyorum. Bence küresel gıda sisteminde işe yarayan şeylerden biri, her biri tahılı hareket ettirmenin bir yolunu arayan binlerce küçük aktöre sahip olmamız" ifadelerini kullandı. Diğerleri ise Rusya gıdayı bir savaş silahı olarak kullanırken, ortaya çıkan krizi piyasanın çözmesini beklerse Ukrayna'nın, Batı'nın ve dünyadaki aç nüfusu kaybedeceğini savunuyor.
ABD Ulusal Güvenlik Konseyi'nin Avrupa ve Rusya işlerinden sorumlu eski kıdemli direktörü ve şu anda Washington DC'deki Brookings Enstitüsü'nde gıda güvenliği konusuna odaklanan Fiona Hill, "Buradaki fikir, bir oyuncu sistemin bir parçasını silahlandırıp yok ederken piyasanın işlemesini sağlamak. Bu, enerji ve savaş sonucunda karşılaştığımız krizle başa çıkmak için kullandığımız genel mantığın aynısını tahıl ve diğer gıdalara uygulamaktır" dedi.
