Keith Bradsher / New York Times
Çin, 4 Nisan’dan bu yana yedi tür nadir toprak metalinin ve bunlardan yapılan çok güçlü mıknatısların ihracatını neredeyse tamamen durdurdu. Bu duraklama, ABD ve Avrupa’daki birçok fabrikanın kapanmasına yol açabilecek ciddi tedarik sıkıntılarına neden oldu.
Nadir topraklar nedir?
Periyodik tablonun alt kısmında yer alan 17 tür metale nadir toprak metaller denir. Aslında çoğu nadir değil; dünyanın birçok yerinde bulunur fakat yeterince yoğun cevher yatakları olmadığından verimli şekilde çıkarılmaları zor.
Nadir denmelerinin asıl sebebi, birbirlerinden ayrılmalarının çok zor olması. Doğada birbirine bağlı olan bu elementlerin ayrılması, 100'den fazla işlem adımı ve yüksek miktarda güçlü asit gerektirir.
Çin neden nadir toprak arzının çoğunu kontrol ediyor?
Çin, dünya nadir topraklarının %70’ini çıkarıyor. Geri kalan kısmı ise Myanmar, Avustralya ve ABD çıkarıyor. Ancak Çin, işleme konusunda %90’lık bir küresel paya sahip. Çin hem kendi cevherini hem de Myanmar’ın neredeyse tamamını ve ABD üretiminin neredeyse yarısını işliyor.
Çin nisan başından beri ihracatını büyük ölçüde durdurduğu yedi nadir toprak elementi şöyle: Disprozyum, gadolinyum, lutesyum, samaryum, skandiyum, terbiyum ve itriyum. Bu elementler yalnızca Çin ve Myanmar’da çıkarılıyor ve kimyasal olarak ayrıştırılması en zor olanlar arasında.
Ağır nadir toprak elementleri olarak bilinen disprozyum ve terbiyum gibi metaller, ısıya dayanıklı mıknatıslar için gerekli ve Çin’in rafinerileri bu metallerin dünya arzının %99.9’unu sağlıyor.
Çin’in en kaliteli ağır nadir toprak yatakları, Longnan yakınlarındaki bir vadide ve kuzey Myanmar’a uzanan zengin bir cevher kuşağında yer alıyor.
Ağır nadir toprak madenciliği nasıl yapılıyor?
Longnan yakınlarındaki tepelerde madenciler, motosikletlerle sülfat taşıyor. Bu toz hâlindeki madde, az miktarda su ile karıştırıldığında toksik olabiliyor. Madenciler, seyreltilmemiş amonyum sülfatı tepelerdeki çukurlara döküyor.
Bu madde, kil tepelerdeki nadir toprakları çözüyor ve dipte çamur hâlinde birikiyor. Bu çamur, jeneratörle pompalanarak plastik borularla çukurlara aktarılıyor. Burada eklenen oksalik asit sayesinde nadir topraklar kristalleşiyor.
Sıvı pompalanarak boşaltılıyor ve nadir toprak kristalleri kurutulup sanayi tipi büyük torbalara konuluyor ve Longnan’daki işleme tesislerine gönderiliyor.
Bu vadideki madenler, 2010 yılına kadar organize suç örgütlerinin kontrolündeydi. O dönemde Başbakan Wen Jiabao’nun emriyle bölgeye operasyon düzenlendi ve madenler devlet denetimine alındı.
Çin’in kontrol ettiği yedi nadir toprak neden bu kadar önemli?
Bu yedi metalin ana tüketicisi otomotiv sektörü. Isıya dayanıklı nadir toprak mıknatıslar, otomobil üretiminde çok kullanılıyor. Ayrıca yarı iletkenler, tıbbi görüntüleme kimyasalları, robotlar, açık deniz rüzgar türbinleri ve askeri donanımlar için de bu metallere ihtiyaç var.
Nadir toprak mıknatıslar, demir mıknatıslardan 15 kat daha güçlü olabiliyor. Günümüz otomobillerindeki birçok küçük elektrikli motor için hayati öneme sahip. Örneğin bir lüks otomobil koltuğunda ayar motorları için 12 adet nadir toprak mıknatısı bulunabilir. Elektrikli araçlarda tekerlekleri döndüren motorlarda da kullanılır.
Çin, dünya nadir toprak mıknatıslarının %90’ını üretiyor.
Bu mıknatıslar olmadan bir sistemin parça tedarikçisi üretimi durdurursa, bütün otomobil fabrikası kapanabilir. Örneğin geçen hafta Ford, Explorer SUV fabrikasını mıknatıs eksikliği nedeniyle geçici olarak kapattı.
Çoğu nadir toprak mıknatıs, Çin’in ihracına devam ettiği neodim ve praseodim adlı hafif nadir topraklardan yapılır. Ancak bu mıknatıslar, yüksek ısı veya elektrik alanında manyetikliğini kaybedebilir. Bu nedenle disprozyum veya terbiyum eklenmesi gerekir.
Benzinli motorlar ve elektrik motorları ısı ürettiği için, otomotiv sektörü genelde bu ağır elementleri içeren mıknatısları tercih eder. Şu anda Çin bu ısıya dayanıklı mıknatısları neredeyse hiç satmıyor.
Dünya mıknatıs endüstrisi her yıl yaklaşık 200 bin ton disprozyum veya terbiyum içeren nadir toprak mıknatısı üretiyor. Ek olarak, 80 bin ton da daha basit uygulamalar için bu elementler olmadan üretiliyor.
Çin daha önce de nadir toprak ihracatını durdurdu mu?
Evet. Çin, 2010 yılında Japonya ile yaşanan bir ada anlaşmazlığı sırasında tüm nadir toprak ihracatını iki ay durdurmuştu. Bu Japon üreticileri korkuttu. Ardından Sumitomo ve Japon hükümeti, Avustralya’daki Lynas şirketine yatırım yaparak Çin’e alternatif yarattı.
O tarihten bu yana bazı Japon firmalar, örneğin yarı iletken sektöründe 18 aylık disprozyum stoku tutuyor. Honda ve Nissan gibi firmalar, disprozyum içermeyen ama daha pahalı mıknatısları tercih etmeye başladı. Diğer ülkelerdeki üreticiler ise bu alternatifi hâlâ pahalı buluyor.
Güney Kore'nin büyük elektronik firmalarının stok tutmadığı sanılıyor. Ancak Çin'in aralık ayında ihracat kısıtlamasına gideceğini ima etmesinden sonra, Güney Kore ocak ve şubat aylarında Çin'den yoğun disprozyum ithal etti.
ABD ve Avrupa, 2010 sonrası kendi nadir toprak ve mıknatıs endüstrilerini kurmaya çalıştı. Ancak çevre standartları ve mühendis maaşları gibi nedenlerle maliyetler yüksek. Çin’de nadir toprak üzerine eğitim veren 39 üniversite varken, ABD’de bu alanda eğitim veren bir kurum yok.
Çin bu kez neden ihracatı durdurdu?
Çin, bu yedi nadir toprağın ve onlardan üretilen mıknatısların “çift kullanımlı” yani hem sivil hem askeri amaçlı olduğunu belirterek ihracatı durdurduğunu açıkladı.
En ısıya dayanıklı mıknatıslar samaryumdan yapılıyor. Samaryum, kıtalararası balistik füzelerin yönlendirme sistemleri için gerekli. F-35 savaş uçağında yaklaşık 11 kilogram nadir toprak mıknatısı bulunuyor, çoğu samaryum-kobalt alaşımlı.
İtriyum, lazerlerde ve topçu menzili ölçen sistemlerde kullanılıyor. Skandiyum, alüminyumla birleştirilerek hafif uçak parçalarında değerlendiriliyor.
Geriye kalan dört element çoğunlukla sivil amaçlı kullanılıyor. Askeri uygulamalar, nadir toprak mıknatıs pazarının sadece %5’ini oluşturuyor.
ABD, Çin’in bu adımının esas nedeninin askeri değil, birkaç gün önce Trump yönetiminin Çin’e ve diğer ülkelere karşı uyguladığı yüksek gümrük tarifelerine bir misilleme olduğunu savunuyor.
Peki şimdi ne olacak?
12 Mayıs’ta Cenevre’de Çin ve ABD karşılıklı tarifeleri azaltma kararı aldı. Çin, nisan başından beri uyguladığı bazı tarife dışı önlemleri de askıya almayı kabul etti.
Ancak Çin, nadir toprak ihracat kısıtlamalarının tüm ülkelere uygulandığını savunuyor. Dolayısıyla bu adımın ABD’ye karşı özel bir önlem olmadığını iddia ediyor.
ABD Ticaret Temsilcisi Jamieson Greer ve Hazine Bakanı Scott Bessent, Çin’le bu anlaşmayı yaptı. Ancak ertesi gün ABD Ticaret Bakanlığı, Huawei’nin çiplerine yönelik yeni kısıtlamalar getirdi. Bu durum Pekin’i öfkelendirdi.
Çin Ticaret Bakanlığı, ihracat lisansları için hâlâ bir sistem oluşturmakta zorlanıyor olabilir. Volkswagen gibi bazı Avrupalı firmalar sınırlı tedarik almayı başardı. Ancak diğerleri hala beklemede. Bu nedenle Avrupa’da bazı fabrikalar geçici olarak kapanabilir.
Detroit’teki otomobil üreticileri geçen hafta sınırlı miktarda sevkiyat için onay aldı. Ancak onlar da tedarikte zorlanıyor.
Şu anda Çin, her sevkiyat için ayrı lisans ve karmaşık evraklar istiyor. Batılı firmalar, her müşteri için üç aylık ya da yıllık toplu lisans talep ederek sürecin hızlandırılmasını istiyor.
© 2025 The New York Times Company
