Julian E. Barnes / The New York Times
1979’da ABD’li diplomatlar İran’da rehin alınınca CIA kamuoyunca bilinen en başarılı operasyonlarından birine başladı: ABD Büyükelçiliği’nin basılmasından kurtulan altı Amerikalı diplomatın, sahte bir film çekimi kisvesi altında kurtarılması. CIA'in sahte film çekimini konu alan 2012 yapımı Argo filminde Ben Affleck'in canlandırdığı Tony Mendez adlı bir CIA ajanının cesur bir operasyonla Amerikalı diplomatları kurtarmak için gizlice Tahran'a girişi anlatılıyor.
CIA podcast’ta açıkladı
Ancak gerçekte CIA Tahran'a iki memur gönderdi. CIA, The Langley Files (Langley Dosyaları) adlı podcast'inin perşembe günü yayınlanan sezon finalinde operasyona katılan ikinci isim olan Ed Johnson'ın kimliğini açıkladı. CIA'e göre kılık değiştirme ve sahtecilik ustası dilbilimci ajan Johnson sözde Argo filmi için lokasyon arayan Kanadalı film ekibinin parçası gibi ülkeye giren Mendez'e eşlik etti. İkili daha sonra isimlerine sahte belgeler düzenledikleri diplomatları havaalanı güvenliğinden geçirerek ülkelerine döndürdü.
Johnson'ın adı gizli olmasına rağmen CIA ikinci bir memurun olaya dahil olduğunu daha önce kabul etmişti. 2019 yılında hayatını kaybeden Mendez, ilk kitabında ikinci bir yetkilinin kendisine eşlik ettiğini yazmış fakat bu kişi için Julio takma adını kullanmıştı.
CIA duvarındaki tabloda bile yüzü gizli
Operasyondan bir sahneyi tasvir eden ve CIA'in Virginia eyaletindeki Langley'de bulunan genel merkezinde asılı olan bir tablo, Tahran'da Mendez'in karşısında oturan ikinci bir memuru Kanada pasaportlarına damga basarken gösteriyor. Ancak bu tabloda ikinci memurun sırtı dönük. CIA daha önce de 26 yıl önceki operasyon hakkında kamuoyuna konuştu. Teşkilatın kuruluşunun 50. yıldönümünde denk gelen 1997'de CIA operasyonun gizliliğini kaldırdı ve dünya çapındaki bazı başarısız operasyonların açık bir başarıyla dengelenme umuduyla Mendez'in hikâyesini anlatmasına izin verdi. Ancak yakın zamana kadar Johnson kimliğinin gizli kalmasını tercih ediyordu.
Ailesi hikâyesini anlatmaya teşvik etti
CIA sözcüsü ve ajansın podcast'inin ortak sunucusu Walter Trosin, "Tüm hayatını sessizce ve gölgede, herhangi bir övgü veya kamuoyu tarafından tanınma beklentisine girmeden geçiren biriydi. Bunun bu şekilde kalmasından da çok mutluydu. Ancak ailesi hayatının ilerleyen dönemlerinde hikayeyi kendi açısından anlatması konusunda onu cesaretlendirdi çünkü bu hikâyenin bilinmesinin dünyaya bir değer katacağını düşünüyorlardı” dedi.
Trosin, Johnson ve ailesinin bu yaz başlarında CIA merkezini ziyaret edeceğini duyunca aileyle bir buluşma ayarladı. Toplantıda Trosin ve podcast'in diğer sunucusu, Johnson'ın emeklerinin CIA tarafından tanımasının ailesi için ne kadar önemli olduğunu gördü ve hikâyeyi podcast'te anlatmanın bir yolunu aramaya başladı.
Arşivden olayı anlattığı ses kayıtları çıktı
80 yaşındaki Johnson'ın sağlık durumu, podcast’e çıkmasına ya da kariyerini The New York Times'a anlatmasına izin vermiyor. Ancak Trosin yılmayarak teşkilatın gizli arşivlerine daldı. CIA tehlikeli operasyonlar sonrasında daha sonra ders çıkarmak amacıyla sıklıkla ajanlarıyla yapılan gizli görüşmeleri kaydeder.
Buna ek olarak, pek çok tecrübeli memurun kariyerlerinin sonunda yaptıkları sözlü tarih anlatımlarının kayıtlarını da arşivinde tutar. CIA tarihçileri Johnson'la da böyle bir sözlü tarih çalışması yapmıştı. Trosin “Eski bir röportajın olduğunu öğrendik. En azından bunun bir kısmı kamuya açıklanabilir durumda"
Ülkelere girip çıkma yollarını araştırıyordu
Argo filmi sayesinde CIA'in Kanadalılar tarafından korunan diplomatların kurtarılmasındaki rolü, teşkilatın en bilinen operasyonlarından biri haline geldi. Rehine krizi sırasında Johnson Avrupa'daydı. Soğuk Savaş dönemiydi. Johnson da Amerikalılara pek misafirperver olmayan ülkelere nasıl girip çıkılacağını öğrenmeye odaklıyordu.
İranlı devrimciler ABD Büyükelçiliği'ni basıp 52 diplomatı rehin aldı, konsoloslukta çalışan 6 Amerikalı kaçtı. Sonunda Kanada'nın İran büyükelçisi Kenneth D. Taylor'ın koruması altına girdiler ve CIA onları ülkeden gizlice çıkarmak üzerinde çalışmaya başladı.
Mendez Hollywood’dan destek aldı
Kendini geliştirmek için Hollywood uzmanlarıyla da çalışan Mendez, sahte film çekimi planını tasarlardı. Yunan mitolojisinde Altın Post'u geri getirme görevini üstlenen İason ve Argonotların hikayesinden ilhamla da operasyona Argo adını verdi.
CIA'in İran'daki geçmişini araştıran tarihçi Brent Geary, CIA'in bazı insan çıkarma operasyonlarında o dönemde tek ajan kullandığını ancak altı diplomatın kurtarılması için iki subay gerektiğine karar verildiğini aktarıyor. Johnson Fransızca, Almanca, İspanyolca ve Arapçayı akıcı bir şekilde konuşabiliyordu ama Farsça bilmiyordu.
Geary teşkilatta Farsça konuşanlar olduğunu ancak mevcut veya eski İranlı yetkililerin tanıdığı birini gönderme riskine girilmediğinin söylüyor. Aynı zamanda yerel dili akıcı bir şekilde konuşabilen birinin soru sorabileceğine inanılıyordu. Görev için asıl gereken şey Mendez ve Johnson'ın sahip olduğu becerilerdi. Geary “İkisi de dar noktalara girip çıkmak için eğitim almışlardı” diyor.
“Bize konsolosluk binasını İranlı muhafız tarif etti”
Farsça olmasa bile Johnson'ın dil bilmesi işe yaradı. Mendez ve Johnson geldikten kısa bir süre sonra yanlışlıkla kendilerini İranlı devrimciler tarafından işgal edilen ABD Büyükelçiliği'nin karşısındaki İsveç Büyükelçiliği'nde buldular.
Johnson, elçiliğin dışındaki bir İranlı muhafızın Almanca konuştuğunu keşfetti ve sohbete başladı. Muhafız daha sonra bir taksi çevirdi ve Kanada Büyükelçiliği'nin adresini bir kağıt parçasına yazıp iki sözde film yapımcısını o adrese gönderdi. Johnson sözlü tarih kaydında “Bizi doğru yere yönlendiren İranlılara teşekkür etmeliyim” diyor.
Belgeleri Mendez değil Johnson çalmış
Argo filminde Mendez'i canlandıran Affleck, ülkeye giriş ve çıkış için gerekli olan İran belgelerini çalarken gösteriliyor. Ancak gerçekte el çabukluğuyla belgeleri çalan kişi Johnson'du. Affleck, The New York Times'ın bu konudaki sorusuna yanıt vermedi.
Johnson sözlü tarih kaydında en büyük şeyin diplomatları kurmaca film ekibi hikayesini sürdürmeyi becerebileceklerine ikna etmek olduğunu söylüyor. Johnson “Çaylaklardı. Yetkililere yalan söylemek konusunda eğitilmiş insanlar değillerdi. Gizli kalmak ve yakalanmamak üzerine eğitilmemişlerdi” diyor.
Filmdeki son kaçış sahnesi hiç yaşanmadı
10 yıldan uzun süre önce çıkan filmden bir spoiler daha verecek olursak, filmin doruk noktası İranlı hükümet yetkililerinin film hikayesinden şüphelenip sözde film ekibinin aslında Amerikalı diplomatlar olduğunu fark etmesi ve ve uçağı pistte kovalamaları. Bunların hiçbiri gerçek hayatta olmadı.
Grup kalkış salonundan ayrılırken son bir güvenlik kontrolü daha yapıldı, o kadar. Johnson “Birkaç genç İranlı, geçerken insanların üzerini aradı” diye hatırlıyor. Diplomatların kontrol noktasına yaklaşırken kendi aralarında şakalaştığını da söylüyor.
Uçağın adı Aargau, bulmacada Argonot sorusu
Böylece diplomatlar, Mendez ve Johnson son kontrollerden geçti. Johnson CIA 'deki kayıtta uçağa binerken adını gördüğünü de anımsıyor. Uçağın adı Aargau'ydu, Johnson kendi kendine "Bu ne şimdi?" diye düşündü: Bir süre sonra bunu unutup The Herald Tribune'u elime aldım, bulmacayı çözmeye başladım. Sorulardan biri mitolojide İason'ın arkadaşlarıydı... İason ve Argonotlar. Trosin, CIA podcast'inde uçağın adı ile bulmacanın tesadüf olduğunu söylüyor: Bu ikisi, uçağın adı ve bulmacadaki soru etrafa başkaca ipuçları bırakacak kadar boş zamanları olan CIA görevlilerinin işi değildi.
© 2023 The New York Times Company
