Keith Bradsher / New York Times
Çin yaklaşık altı ay önce kritik tedarik zincirleri üzerindeki hakimiyeti hakkında açık bir mesaj verdi. Liderleri, dünyanın birçok endüstrisinin onsuz yapamayacağı güçlü nadir toprak mıknatıslarının ihracatını askıya aldı.
Bu hamle, son yıllarda alternatifler geliştirmeye yönelik başlatılan çabalara yeniden hız kazandırdı. Amerika Birleşik Devletleri’nde dört nadir toprak mıknatısı fabrikası ya inşaatı tamamlanmak üzere ya da üretime başlamış durumda. Özellikle büyük bir fabrika Doğu Avrupa’da yeni açıldı.
Ancak nisan ayından bu yana yaşanan telaş, yalnızca Çin’in 30 yıllık yoğun yatırımların ardından elde ettiği üstünlüğü ve dünyanın geri kalanının hızla yetişmesinin ne kadar zor olacağını vurguladı.
Çin nadir toprak elementlerini koz olarak kullanıyor
Çin, nadir toprak mıknatıs tedariki üzerindeki gücünü, Başkan Donald Trump ve Avrupa Birliği ile ticaret müzakerelerinde baskı unsuru olarak kullandı. Pekin bazı nadir toprak ihracatına izin verse de, artık bunları daha sıkı denetliyor. Bunun sonucunda Trump, Hindistan ve Brezilya gibi asıl hedefleri olmayan ülkelere kıyasla Çin’e yönelik tarifeleri artırma konusunda daha temkinli davrandı.
Çin ayrıca, Avrupa Birliği’ni Çin'den gelen elektrikli araçlara yönelik tarifeleri yeniden gözden geçirmeye zorlamak için Avrupa’ya nadir toprak mıknatısı ihracatını da kısıtladı.
Çin’deki Avrupa Ticaret Odası başkanı Jens Eskelund “Birçok şirket hâlâ önemli zorluklarla karşılaşıyor, bazıları nadir toprak mıknatısı eksikliği nedeniyle üretimini durdurma riskiyle yüz yüze ya da halihazırda durdurmuş durumda” şeklinde konuştu. Avrupa ve Amerika Birleşik Devletleri’nde en çok otomobil üreticileri ve savunma sanayi olumsuz etkilendi.
Çin’in nadir topraklar elementlerindeki hakimiyetine ilişkin endişe, birkaç yıl önce ABD hükümeti ve Avrupa Birliği kurumlarında gündeme gelmeye başlamıştı. Şimdi tamamlanmak üzere olan projelerin çoğu devlet teşvikleriyle desteklendi.
Kanada üretimde vites yükseltti, ancak Çin ile fark hala çok büyük
Cuma günü, Kanada şirketi Neo Performance Materials Estonya’nın Narva kentinde bir fabrika açtı; bu fabrika bir anda Avrupa ve Amerika Birleşik Devletleri’nin mıknatıs üretim kapasitesini neredeyse ikiye katladı. Neo ayrıca önümüzdeki yıllarda fabrikanın üretimini iki kattan fazla artırmak için gereken ekipmanların çoğunu kurdu.
Buna rağmen Çin ile aradaki fark büyük.
Adamas Intelligence isimli Toronto merkezli bir şirkete göre Kuzey Amerika ve Avrupa birlikte her yıl otomobiller, robotlar, insansız hava araçları ve diğer ürünler için yaklaşık 40 bin ton nadir toprak mıknatısı satın alıyor. Daha da önemlisi bunun neredeyse tamamı Çin’den alınıyor.
Asya dışındaki ülkeler yılda 2 bin tondan az nadir toprak mıknatısı üretiyor; bu da çoğunlukla Almanya ve Finlandiya’da. Japon şirketleri ise esas olarak Japonya ve Güney Kore’deki müşteriler için Japonya ve Vietnam’da yılda 25 bin ton ek üretim yapıyor.
Buna karşılık Çin yılda 200 bin tondan fazla nadir toprak mıknatısı üretiyor. Bu mıknatısların çoğu, Çin’in büyük ihracat kalemi olan imalat ürünlerinin bir parçası olarak Çin fabrikalarında üretilen motorlara ve diğer cihazlara gidiyor.
Çin dışındaki üretimi artırmaya çalışan şirketler ilerleme kaydediyor, ancak bu yavaş ilerliyor.
Avrupa’nın ana nadir toprak mıknatısı üreticisi olan Almanya merkezli VAC Group’un CEO'su Erik Eschen’e göre önümüzdeki ay Güney Carolina’nın Sumter kentinde yıllık neredeyse 2 bin ton kapasiteli bir fabrika açmayı planlıyor.
Şirket, Almanya’daki VAC fabrikalarında 18 aya kadar eğitim gören Amerikalı işçileri kullanarak Güney Carolina tesisini mart sonuna kadar tam kapasitede işletmeyi bekliyor. Kapasiteyi 18 ay içinde neredeyse ikiye katlayabilir.
Kaliforniya-Nevada sınırındaki Mountain Pass nadir toprak madeninin sahibi olan MP Materials, Teksas’ta 1000 tonluk bir fabrikayı tamamlıyor. Başlangıçta General Motors’a tedarik sağlayacak. MP Materials, birkaç yıl içinde toplam yıllık üretimi 10 bin tona çıkarmak için bir genişleme ve ikinci fabrika planlıyor. Şirket, bu yaz Savunma Bakanlığı’nın 400 milyon dolarlık yatırımıyla destek aldı.
Üçüncü şirket olan USA Rare Earth, Oklahoma Stillwater’da bir fabrika kurdu. Şirketin kıdemli üretim başkan yardımcısı David Bushi’ye göre fabrika gelecek yıl sonunda yıllık 600 ton üretim hızına ulaşacak, 2027 başlarında ise bunun iki katına çıkacak. Dördüncü şirket Noveon Magnetics, Austin yakınlarında bir fabrika kurdu.
Ancak sektör yöneticilerine göre bunlar iyimser tahminler. Bir nadir toprak mıknatısı fabrikası inşa etmek, onu işletmekten daha kolay ve tam kapasiteye ulaşmak üç yıl kadar sürebilir. Kalite standartları çok katı ve deneyimli teknisyenlerin çalışması şart.
Bir fabrikanın, farklı sistemler için onlarca çeşit nadir toprak mıknatısı üretebilmesi gerekli. Benzinli bir araçta koltuk, fren, yan ayna ve diğer sistemlerdeki motorlar için 40’tan fazla nadir toprak mıknatısı kullanılabilir. Elektrikli araçlar ise ek mıknatıslar gerektirir.
Çin’in mıknatıs alanında bu kadar önde olmasının bir nedeni de cevherden nadir toprak minerallerini çıkarmak için gereken işleme sürecinde neredeyse tam kontrole sahip olması. Çinli rafineriler, ısıya dayanıklı mıknatısların yapımında kritik öneme sahip üç nadir toprağın dünya arzının %99’undan fazlasını üretiyor. ABD dahil diğer ülkelerdeki birçok maden uzun süredir cevherlerini Çin’e rafine edilmek üzere gönderiyor.
Çin’in nadir topraklardaki erişimi diğer ülkelere de uzanıyor. Çin hükümetinin kısmen sahibi olduğu Shenghe Resources, birçok yeni nadir toprak madeni ve rafinerisine yatırım yaptı ya da sözleşme imzaladı.
Dünyadaki nadir toprak işleme ekipmanlarının çoğu Çin tarafından üretiliyor ve Çin ekipman ihracatını kısıtlamaya başladı. Rafinerilerde çalışan teknisyenlerin neredeyse tamamı Çin’de istihdam ediliyor ve hükümet, yakın zamanda çoğunun ülke dışına çıkmasını engelledi.
Brezilya’da bir nadir toprak madeni inşa eden Aclara Resources’un CEO’su Ramón Barúa Costa “Çin dışında teknik insan bulmak kolay değil” dedi.
Neo’nun Narva’daki yeni mıknatıs fabrikasının başlangıç kapasitesi 2 bin ton, ancak fabrikanın bazı kısımları 5 bin ton için inşa edildi.
Ancak CEO Rahim Suleman’a göre, mıknatıs fabrikası işletmenin karmaşıklığı nedeniyle üretimi 2 bin tona çıkarmak bile üç yıl sürebilir. Suleman, diğer şirketlerin daha hızlı hareket edebileceğinden de şüpheli.
Suleman “Eğer bunu daha önce yapmadıysanız bilmiyorsunuz demektir” şeklinde konuştu.
© 2025 The New York Times Company
