Esin Hamamcı
İBB Kültür ve İBB Miras’ın katkılarıyla İstanbul’a gelen, optik ve kinetik sanat kavramına odaklanan Dinamik Göz: Optik ve Kinetik Sanatın Ötesinde sergisi, Londra’daki Tate Modern koleksiyonunda yer alıyordu. Daha önce Porto ve Şanghay’da sergilenmişti. İBB’nin görüşmeleri sonucu ortaya çıkan iş birliğiyle artık Artİstanbul Feshane’de ücretsiz olarak gezilebiliyor. Optik ve kinetik sanatın tüm üretim sürecine tanıklık etmenizi sağlayacak Dinamik Göz sergisi üzerine Tate Modern’in Sergiler ve Uluslararası Sanat Küratörü Valentina Ravaglia ile konuştuk.
Dünyanın en önemli sanat kurumlarından Tate Modern ile İstanbul'un en büyük kültür ve sanat kamusal alanı Artİstanbul Feshane'nin iş birliğinin hikayesi nasıl başladı?
Tate'in aktif bir gezici sergi programı var ve biz her zaman dünya çapında yeni ortaklarla çalışmaya istekliyiz. İstanbul Büyükşehir Belediyesi'nin iki kuruluş arasında iş birliği olasılığını görüşmek üzere iletişime geçmesi bizi çok mutlu etti. Londra'daki bir toplantının ardından, Dinamik Göz/ The Dynamic Eye’ın birlikte çalışmak için mükemmel bir sergi ve ArtIstanbul Feshane'nin ideal ortam olacağı konusunda çok çabuk anlaştık.
Dinamik Göz: Optik ve Kinetik Sanatın Ötesinde sergisi optik ve kinetik sanatı hangi perspektiften ele alıyor?
Alt başlığından da anlaşılabileceği gibi Dinamik Göz, optik ve kinetik sanatla ilgili geleneksel anlatıların ötesine geçmeyi amaçlıyor; bunlar zaten belirsiz ve tartışmalı etiketler, bu yüzden hikâyeyi geçmişe doğru genişletmenin, erken dönemde "mekanize" geometrik soyut çalışmalar yaratan Naum Gabo ve Marcel Duchamp gibi bir dizi öncüyü dahil etmenin daha yararlı olacağını düşündük. Serginin bir araya getirdiği farklı unsurların anlaşılmasını kolaylaştıracak şekilde hareketin tarihsel kökenlerini göstermek istedik. Bu akımın farklı bölgelerdeki paralel uygulamaların çeşitliliğini, bu sanatçıların iş birliği ruhunu ve sınırlar ötesinde fikir alışverişinde bulunma istekliliğini göstermek, sıklıkla bir arada gösteriler yapmak ve yabancı sanatçıları kendi memleketlerinde sergilemek bizim için önemliydi. Örneğin, serginin bir alanı Londra'nın Signals galerisine, bir diğeri ise Zagreb'in “New Tendencies” etkinliklerine odaklanıyor; her ikisi de resmi ve entelektüel kaygıları paylaşan sanatçılar arasındaki yoğun ulusötesi sohbetleri etkin bir şekilde kolaylaştıran anlar ve yerler olarak sunuluyor. Ayrıca dijital teknolojilerin sanattaki rolüne dair hararetli tartışmaların olduğu bir dönemde bunun anlatılması gereken önemli bir hikâye olduğunu düşünüyoruz. Bilime, teknolojiye ve matematiksel ilkelere olan ilgileri ile permütasyonal desenler kullanan ve nihai, sabit bir biçime sahip olmayan çalışmalar yapan Dinamik Göz’de yer alan sanatçılar, üretken dijital sanatın öncüleri sayılabilir. “New Tendencies” sanatçıları, bilgisayarların sanat yapımında araç olarak kullanılmasıyla ilk ilgilenenler arasındaydı ve Wen-Ying Tsai, çevresel geri bildirimlere yanıt veren elektronik çalışmalarını sibernetik ilkelerine dayandırdı. Bu sanatçılar gerçekten bugün bildiğimiz ileri teknoloji sanatının yolunu açtılar.
“Karşı çıkma dürtüsü, başlı başına modernist bir tutumdur”
Optik ve kinetik sanat ile modernizm arasındaki ilişki nedir?
20. yüzyılın başlarındaki avangart hareketler ile 1960'ların optik ve kinetik eğilimleri arasında birçok doğrudan bağlantı vardır; bu eğilimler birçok bakımdan tarihsel avangartların deney ve kopuş ruhunu benimsemiştir. Birçok deneyimli sanatçı bu nesiller arasında köprü görevi gördü ve genç sanatçılar seleflerinin mirasını tanıdı; ikincisi, resmi olmayan sanatın, soyut dışavurumculuğun ve bunların çeşitli yerel muadillerinin egemenliğine tepki olarak sıklıkla eski avangartların daha sistematik yaklaşımlarına bir “geri dönüş” önerdi. Hakim bir eğilime karşı çıkma dürtüsü, başlı başına modernist bir tutumdur... Fütüristlerin hareket ve makinelere olan hayranlığı bazıları için çok önemliydi. Kübizm ve onun Geometrik Soyut üzerindeki etkisi olmasaydı Op Art olmazdı. Rus Konstrüktivizmi, sanat formları arasındaki sınırları bulanıklaştırma, sanatı mimari ve mühendislikle birleştirme ve onu günlük yaşamla tamamen bütünleştirerek kitlelere ulaştırma çabası nedeniyle özellikle önemli bir örnek teşkil ediyordu. Örneğin Naum Gabo, ilk kez 1919-20'de yaptığı ve şimdiye kadar yapılmış en eski motorlu kinetik heykel olduğu düşünülen Kinetik Yapılı Dinamik Göz (Sabit Dalga) adlı eserinde yer alıyor. Gabo, modüler geometrik desenlerle ve hareketli yapılarla çalışmaya 1970'lere kadar devam etti; birçok genç sanatçı tarafından doğrudan ilham kaynağı olarak kabul edildi. Marcel Duchamp'ın optik diskler ve döner formlarla ilgili deneyleri de bu sergide Anémic Cinéma (1926) filmiyle temsil ediliyor ve daha sonra "saçma", işlevsiz makineler inşa eden bazı sanatçılar Duchamp'a, Dada'ya ve Sürrealizm’e çok şey borçlu. İlk kez 1931'de soyut cep telefonlarını yapan Alexander Calder için de aynı şey geçerli. Daha sonra Bauhaus'ta ders veren ve Nazi Almanya’sından ayrıldıktan sonra Bauhaus'un resmi değerlerini Amerika'ya getiren Josef Albers var. Derinlik algısıyla oynamak için biçim ve renk kombinasyonlarıyla yaptığı deneyler son derece etkiliydi ve bu sadece Op Art sanatçıları için geçerli değildi. "Op'un büyükbabası" Victor Vasarely, optik efektlere olan ilgisini Budapeşte Bauhaus'ta öğrenci olarak geçirdiği zamanlara borçludur... Daha da uzatabilirim!
Sergi farklı ülkelerden sanatçıları bir araya getiriyor. Toplamda kaç sanatçı ve kaç eser yer alıyor?
Sergide Antarktika hariç tüm kıtalara yayılmış 24 ülkeden 69 sanatçının 109 eseri yer alıyor.
Seçkiyi hazırlarken nasıl bir yöntem izlediniz?
Öncelikle serginin neredeyse tamamı Tate'in koleksiyonu için tasarlandı, bu yüzden koleksiyonun bize anlattığı hikâyeye odaklanarak başladık. Tate, 1960'lardan bu yana, çoğu Latin Amerika ve Doğu Avrupa'dan sanatçılara ait olan optik ve kinetik eserleri toplamaya başladı; bu nedenle, bunu, başından beri doğası gereği ve yoğun bir şekilde uluslararası olan bir sanat tarihi fenomeni için güçlü bir örnek olarak değerlendirdik. Ancak çok az insan op ve kinetik sanatı bu şekilde düşünüyor çünkü bu hikâye, kültürel çeşitliliğini küçümseyen bir Avrupa-Amerikan perspektifinden anlatılıyor. Yıllar geçtikçe Tate'in koleksiyonu daha uluslararası hale geldi ve bu da bize daha karmaşık ve incelikli bir hikâye anlatmamıza ve sanat tarihinin “merkezleri” ve “çevreleri” hakkındaki yerleşik fikirlere daha fazla meydan okumamıza olanak sağladı. Sanat tarihi kurallarını gözden geçirme ve bunların Avrupa ve Kuzey Amerika'ya yönelik önyargılarını sorgulama dürtüsü, hem koleksiyonculuk uygulamaları hem de sergi programları aracılığıyla Tate'in küratöryel çabalarının ardındaki itici güçtür. Bu nedenle bu sergiyi, belirli yerlerden veya önemli olaylardan “görüntüler” dizisi olarak düzenlemeye karar verdik; bu çalışmalar, saf çeşitlilikleriyle genişletilmiş bir versiyonunu anlatmamıza yardımcı olan bir dizi güçlü esere dayanıyordu. Örneğin, aynı resmi kaygıların çoğunu paylaşan Batı Asya ve Kuzey Afrika'dan sanatçıların yer aldığı bir bölümü de dahil ettik. Pek çok sanatçı bu mekanlardan/sergilerden birden fazlasında sergi açtığından, sanatçıların kendi ağlarından ilham almak bize aynı zamanda alanları mekanların mimarisine göre uyarlama esnekliği de sağlıyor; bu da gezici bir gösteri için kullanışlı bir numara. Elbette Otto Piene'nin Light Room (Jena) ve Jim Lambie'nin Zobop'u gibi özellikle dikkat çekici bazı çalışmaları da dahil etmek istediğimizi biliyorduk. İkincisi, bir tür çağdaş "post-senaryo" işlevi görüyor ve sergideki işlerin günümüzde nasıl yankı bulmaya devam ettiğini hatırlatıyor. Ayrıca hemen hemen her mekana uyarlanabilecek bir çalışma olduğundan, tuhaf şekilli galerileri ve ara mekanları canlandırmak için de mükemmeldi.
"Dinamik Göz’ün açık ara en bilgilendirici versiyonu"
Daha önce farklı ülkelerde sergilenen koleksiyonun İstanbul ayağında farklı işler var mı?
İstanbul ayağı için Şanghay versiyonunda olan ancak Porto versiyonuna sığmayan bazı filmleri ekledik. Feshane çok büyük bir sergi alanı, dolayısıyla büyük bir bölümünü kolayca sinemaya dönüştürebiliriz. Ayrıca Le Parc'ın Sphere bleue fluo'su da ilk kez sergiye dahil edildi; Şanghay ve Porto'da siyah ışığın yarattığı floresan etkisine sahip olmayan farklı bir "küre" çalışması vardı. Ayrıca bu versiyona çok daha fazla destekleyici arşiv malzemesi ekledik, dolayısıyla Dinamik Göz’ün açık ara en bilgilendirici versiyonu bu!
Dinamik Göz izleyiciyle nasıl iletişim kuruyor?
Sergide yer alan sanatçılar genellikle eserlerinin kolay anlaşılır olmasını istediklerini, yani öncelikle duyular aracılığıyla iletişim kurmalarını istediklerini açıkça söylediler: herkes bu eserlerin anlam ve etkilerinden sadece onları deneyimleyerek keyif alabilir. Belli bir konu ya da sanat tarihi hakkında önceden bilgi sahibi olmayı gerektirmezler; neyi temsil etmeye çalıştıkları hakkında çok düşünmenize gerek yoktur. Onları sadece belli bir şekilde davranan sanat eserleri olarak düşünmek daha iyidir. Bu davranışı bir kez kabul ettiğinizde ve onunla oynadığınızda, sanat eseri zaten sizinle konuşmuştur. Bu durum, belirli optik etkiler yaratan eserler söz konusu olduğunda çok açıktır: algısal oyun, esasen bu eserlerle ilgilidir. Bazıları duyularınızın ya da mekândaki varlığınızın daha fazla farkında olmanızı sağlar: Mary Martin'in büyük rölyefi Inversions'ın önünde yürürken genellikle böyle olur. Bir eserin inşasının temelinde matematiksel formüller yatsa bile, nihai amaçları duyusal algı yoluyla ortaya çıkan etkileridir. Bir de izleyiciye daha aktif bir şekilde yanıt veren sanat eserleri var: İzleyicilerin hareketleri Calder, Soto ya da Le Parc'ın asılı eserlerini hareket ettiren hava akımları yaratıyor; Wen-Ying Tsai'nin Sibernetik Heykelleri ziyaretçiler tarafından üretilen seslere yanıt veriyor. Lygia Clarks'ın "yaratık" heykelleri izleyici tarafından manipüle edilmek üzere tasarlandı ve sergideki pek çok eser gibi sabit bir şekle sahip değiller: açık uçlu ve sürekli değişiyorlar. Elbette bazı durumlarda eserlerin hareketleri ve davranışları sembolik veya metaforik bir düzeyde de işlev görüyor: Takis'in elektromanyetik heykelleri, Pol Bury'nin 3069 White Dots on an Oval Background'u ya da David Medalla'nın Cloud Canyons No. 3: An Ensemble of Bubble Machines (Auto Creative Sculptures) veya Li Yuan-chia'nın Hanging Discs with Magnetic Points'i hareket ve değişimi evreni canlandıran temel güçler olarak yönlendiriyor. Ancak bu sanatçılar aynı zamanda izleyicilerinin bunu sezgisel bir şekilde anlayabileceklerine de güveniyorlardı.
Ne tür çalışmalarla karşılaşıyoruz? Optik ve kinetik sanatta malzemenin önemi nedir?
Dinamik Göz’de yer alan eserler çok çeşitli; basit boyalı ahşaptan, buluntu metal parçalarla inşa edilmiş ilkel makinelere, ince mühendislik ürünü bileşenler ve stroboskopik ışıklarla yapılmış elektronik enstalasyonlara kadar uzanıyor. Bu sanatçılardan bazıları için görsel efektler malzemelerin kendisinden çok daha önemli ve cüretkâr biçimsel deneylerinde geleneksel sanatsal medyayı kullanmaktan çekinmiyorlar. Takis ve Tinguely gibi diğerleri ise, içinde yaşadıkları savaş sonrası yıkım ve aşırı tüketim gerçekliğini yansıtmak için atılmış şeyleri geri dönüştürmeye özen gösteren buluntu malzemeler kullanmaktan hoşlanıyordu. Ancak bu sanatçıların hepsi bilimsel düşünme biçimlerine ilgi duyuyor, sanat ve teknolojinin nasıl bir araya gelip birbirlerini zenginleştirebileceğini düşünüyorlardı. Çoğu durumda bu, malzeme kullanımlarına da yansıdı: plastik, alüminyum ve o dönemde sanatsal medya olarak henüz yeni olan modern endüstriyel üretim yöntemlerinin diğer ürünlerini kullandılar. Bazen eserlerini, izleyicinin elle mi yoksa makineyle mi yapıldıklarını anlayamayacağı kadar hassas bir şekilde, bireysel dokunuşlarını ortadan kaldırmak için kasıtlı bir strateji olarak yaptılar ve benzersiz parçalardan daha ucuza satılabilecek birkaç özdeş kopyadan oluşan sanat eserleri olan "çoklular" yapan ilk sanatçılar arasındaydılar. Bunu sanatı daha demokratik hale getirmenin bir yolu olarak gördüler: eserleri bilimsel deneyler gibi çoğaltılabiliyordu ve fiziksel olarak ulaşılabilir olduğu kadar entelektüel olarak da erişilebilirdi, öyle ki çoğu zaman halk tarafından manipüle edilebiliyorlardı. Op Art'ın popülerliğinin zirvesindeyken, bu erişilebilirlik akımın çöküşü oldu: göze hoş gelen geometrik desenleri, dünyanın dört bir yanındaki perdelerde ve abajurlarda dekorasyon olarak kullanılmak üzere sahiplenildi. Ancak bu aynı zamanda bu sanatçıların birçoğunu deneylerini daha da ileri götürmeye motive eden şeydi: örneğin, "New Tendencies" hareketiyle ilişkili sanatçılar dikkatlerini sanat yapmak için yeni araçlar olarak bilgisayar kullanımına kaydırdılar.
Dinamik Göz: Optik ve Kinetik Sanatın Ötesinde sergisini 19 Mayıs tarihine dek ArtIstanbul Feshane'de ziyaret edebilirsiniz.
