ABD’nin en eski sözlük yayıncısı olan Merriam Webster, 2022 yılının sözcüğünü seçti... O sözcük ise “gaslighting”. Bu tabir, İngiliz tiyatro yazarı Patrick Hamilton tarafından 1938’de kaleme alınan Gaslight adlı gerilim janrındaki tiyatro oyunundan yola çıkarak gündelik kullanıma girdi. Asıl şöhretini ise Charles Boyer, Ingrid Bergman ve Joseph Cotten’ın başrollerini üstlendiği 1944 yapımı filme borçlu. Gaslighting sözcüğü sosyal medya jargonuna 2022 yılı içerisinde iyiden iyiye oturdu ve 25 Kasım Kadına Karşı Şiddete Yönelik Mücadele Günü ile kadınların sahiplenmesiyle daha da fazla gündeme gelir oldu. Dünyanın en çok kullanılan çeviri motorlarından biri olan Google Translate’e sorduğumuzda ise bu kelimenin karşılığı “gaz lambası”. Vikipedi ise “Bir psikolojik manipülasyon ve taciz yöntemidir. Bireyi kendi hafıza, algı ve akıl sağlığını sorgulayıp irdelemeye iten bir çeşit kötü yönlendirmedir. Bireyde veya seçilen grupta şüphe uyandırma, kalıcı inkâr, çelişki ve yalan yoluyla peyderpey dikte edilir ve fark edilmesi kimi zaman güçtür” ile açıklıyor.
Peki söz konusu kelime Türkçeye ne şekilde çevrilebilir? Oksijen bunu konunun uzmanlarına sordu.
Sanrıya zorlama
Dokuz Eylül Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Dilbilimi Bölümü’nden Prof. Dr. Burcu İlkay Karaman: “Düzanlamsal olarak ‘gaz lambası ışığı’ anlamını taşıyan ‘gaslight’, özellikle 1950'li ve 60'lı yıllardan sonra yananlam kazanarak ‘narsisistik bir kişiliğin karşısındaki kişiyi kasıtlı olarak manipüle ederek aklından şüphe etmesini sağlaması’nı ifade ediyor. Türkçeye ödünçleme yoluyla ‘gaslayting’ diye geçen bu terim, ‘sanrıya zorlama’, ‘psikolojik manipülasyon’, ‘algı çarpıtma’ gibi Türkçe terimlerle karşılanmaya çalışıldı. Bilginin artmasıyla, keşif ve icatların yapılmasıyla ortaya terimleştirilmesi gereken yeni kavramlar çıkmaktadır. Terimleştirmek, yani terim oluşturma eylemi, bilinçli yapılan bir faaliyet olmalıdır. Terim oluşturmanın belli başlı kuralları ve yöntemleri vardır. ‘Gaslighting’ sözcüğü bir gündelik anlatım birimidir. Yeni kaynakların kullanımı ve yenileşim metoduna göre bir yenileşim olabilmesi için Türkçeye çevirisinde önerim, yukarıda bahsetmiş olduğum yöntemlerden kırpma ve kısaltma yoluyla oluşturulacak sönlendirmedir (söndürme + yönlendirme). İlgili yöntem ‘sönlendirme’ birimini aynı zamanda tekanlamlı ve tekadlı yaparak tutarlı (eşanlamsız, çokanlamsız, eşadsız) yapacaktır. Yani sözcük biricik olma sebebiyle bildirişimde anlam belirsizliğine yol açmayarak nitelikli bir sözcük olacaktır.”
Yönlendirme
İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Dilbilimi Bölümü’nden Doç. Dr. Mehmet Gürlek: “İngilizce elektronik sözlükler hem kullanıcı deneyimini hem de sözcük dağarcığını arttırmak adına son birkaç yıldır yılın sözcüğünü seçiyor. Bu noktada Merriam Webster, bir diğer sözlük olan Oxford Dictionary’den farklılaşıyor. Oxford Dictionary bu yıl ‘goblinmode’u yılın sözcüğü olarak tercih etti. Merriam Webster ise içinde bulunduğumuz dönemde, sosyal medyanın ve onun getirdiği jargonun yoğun bir biçimde kullanılmasını da göz önüne alarak seçimini ‘gaslighting’den yana kullandı. Gaslighting Türkçeye yönlendirme ya da manipülasyon olarak tercüme edilebilir. Tam anlamıyla birini kontrol etmek için onu doğru olmayan şeylere inandırma sürecine gaslighting diyoruz. Bir tiyatro eserine atıfla ortaya çıktığından aynı bağlamda Türkçeye çevirmesi güç bir kelime.”
Öz yıkıcı partner istismarı
Sabancı Üniversitesi Psikoloji Bölümü’nden Prof. Dr. Nebi Sümer: “’Gaslighting’ tabiri bizim kültürümüzde herhangi bir referansla bulunmadığından buna tam olarak güzel ve anlamlı bir karşılık bulmak çok zor. Söz konusu referanslarını da değerlendirdikten sonra aklıma bu tabire yönelik yalnızca ‘öz yıkıcı partner istismarı’ geliyor. Tam anlatmasa da bu sürecin sonucu bu. Kendinden şüphe ettirmeye karşılık gelen bir kelime bulmak gerekiyor.”
Çevirmek anlamsız
Boğaziçi Üniversitesi Fen Edebiyat Fakültesi Çeviribilim Bölümü’nden Prof. Dr. Özlem Berk Albachten: “Kelime Hamilton'un tiyatro oyununa dayanıyor ve oradan terim olarak türemiş. Dolayısıyla kelimesi kelimesine çevirmenin yani gaz lambası yakmak gibi bir anlamı yok, çünkü o referans; tiyatro oyunu bizde yok. Onun için nerede kullandığınıza bağlı olarak örneğin gaslighting deyip arkasından parantez içinde psikolojik manipülasyon gibi açıklaması yapılabilir. Türkçede söz konusu kültürel bağlam olmadığı için, oyunu ve ardından yapılan filmleri bilmiyoruz, belleğimizde bu kullanım yok, kelimesi kelimesine çevirmek anlamsız.”
