Covid yılı geniş bir tarihsel perspektiften nasıl özetlenebilir? Birçoklarına göre korona virüsün sebep olduğu muazzam yıkım, doğanın gücü karşısında insanın ne kadar çaresiz olduğunu kanıtladı. Hâlbuki 2020 yılı insanlığın aslında hiç de çaresiz olmadığını gösterdi. Salgınlar artık tabiatın kontrol edilemez güçlerinden biri değil. Bilim sayesinde bu zorlukların üstesinden gelmemiz mümkün. O halde yaşanan bunca ölüm ve acının sebebi ne? Kötü siyasi kararlar. 1918 gribine göre bilim bu kez hızlı ve etkiliydi
Geçmiş dönemlerde insanlar Kara Ölüm gibi salgınlarla karşı karşıya kaldığında bunun sebebi veya nasıl durdurulabileceği konusunda hiçbir fikirleri olmazdı. 1918’de İspanyol gribi ortaya çıktığında dünyanın en iyi bilim insanları ölümcül virüsü tespit edemediler, alınan karşı tedbirlerin çoğu yararsızdı ve etkili bir aşı geliştirme girişimleri sonuçsuz kalmıştı. Covid-19’da ise durum çok farklıydı. Olası bir yeni salgına dair ilk tehlike çanları 2019 Aralık sonunda çalmaya başladı. 10 Ocak 2020’ye gelindiğinde, bilim insanları hastalıktan sorumlu virüsü izole etmekle kalmamış, genom dizisini çıkarıp internetten yayınlamıştı. Birkaç ay içinde enfeksiyon zincirlerini yavaşlatacak ve durdurabilecek önlemler çıktı. Bir yıl geçmeden çok sayıda etkili aşının seri üretimine başlandı. İnsanlık patojenler ile savaşında hiç bu kadar güçlü olmamıştı.Dijitalleşme, hastalığı tespit ve takibi kolaylaştırdı
Biyoteknolojinin benzersiz başarılarının yanı sıra, Covid yılı aynı zamanda bilgi teknolojisinin ne denli güçlü olduğunu ortaya çıkardı. Geçmişte insanlık salgınları nadiren durdurabiliyordu, çünkü enfeksiyon zincirlerini gerçek zamanlı takip edemiyor, uzun süreli karantinalar ekonomik anlamda fahiş bedeller getiriyordu. 1918’de grip belasına yakalanan insanları karantinaya alabiliyordunuz, ancak semptom öncesi veya semptom göstermeyen taşıyıcıların hareketlerini izlemek olanaksızdı. Ayrıca bir ülkedeki tüm insanların haftalar boyu evde kalması yönünde emir vermeniz halinde ekonomi göçüyor, toplumsal çöküntü ve kitlesel açlık kaçınılmaz oluyordu. Hâlbuki 2020 senesinde dijital gözetim hastalık vektörlerini izlemeyi ve kesin olarak belirlemeyi çok daha kolay hale getirdi; bu da karantinanın hem daha seçici hem de daha verimli olabilmesini sağladı. Daha da önemlisi, otomasyon ve internet en azından gelişmiş ülkelerde uzun süreli kapanmaların uygulanmasını mümkün kıldı. Bazı gelişmekte olan ülkelerdeki deneyimler geçmişin salgınlarını hatırlatmaya devam etse de gelişmiş dünyanın büyük bölümünde dijital devrim her şeyi değiştirmiş durumda. Tarımı ele alalım. Binlerce yıl gıda üretimi insan emeğine bağlı kaldı ve insanların neredeyse yüzde 90’ı tarlalarda çalıştı. Günümüzün gelişmiş ülkelerinde ise durum bu değil. ABD’de nüfusun sadece yüzde 1.5 kadarı tarım yapıyor, üstelik bu kadar düşük bir oran evde oturanları beslemekle kalmayıp ABD’yi lider gıda ihracatçılarından biri yapıyor. Çiftçilik işlerinin tamamına yakını hastalıklardan ari makinelerce yapılıyor. Kapanmalar tarıma çok büyük bir etki yapmıyor.Tarım insansız ve 35 kat verimle yapılıyor
Kara Ölüm döneminde buğday tarlasını düşünün. Çiftçilere hasat vakti evde kalmalarını söyleseniz aç kalıyorsunuz. Gelip hasadı kaldırmalarını söyleseniz, hastalığı birbirlerine bulaştırıyorlar. Ne yapacaksınız? Şimdi de 2020 yılında aynı buğday tarlasını düşünün. GPS özellikli tek bir biçerdöver bütün tarlayı çok daha yüksek verimle – ve sıfır enfeksiyon riskiyle – hasat edebiliyor. 1349 yılında ortalama bir ırgat günde yaklaşık 5 kilo ekin biçerken, 2014’te bir biçerdöver rekor kırarak günde 30.000 kilo hasat gerçekleştirdi. Neticede Covid-19 buğday, mısır ve pirinç gibi temel gıda ürünlerinin küresel üretimine kayda değer bir etki etmedi. İnsanları beslemek için tahıl hasadı tek başına yeterli değil. Mahsulü taşımak, bazen binlerce kilometre öteye ulaştırmak gerekiyor. Tarihin büyük bölümünde ticaret, salgın hikâyelerindeki kötü adamdı. Ölümcül patojenler ticaret gemileri ve uzun mesafe kervanları aracılığıyla dünyayı dolaşıyordu. Örneğin veba İpek Yolu boyunca Doğu Asya’dan Ortadoğu’ya gelmiş, oradan Ceneviz ticaret gemileri tarafından Avrupa’ya taşınmıştı. Ticaret ölümcül bir tehditti çünkü her katarın başında bir insan lazımdı, açık denizdeki küçük gemiler için bile düzinelerce denizci gerekiyordu; bu yüzden hem kalabalık gemiler hem de hanlar hastalık yuvasıydı.
Artık bir gemi, eskinin ticaret filosuna denk
2020’de ise sürece çok az sayıda insanın katılması sayesinde küresel ticaret görece sorunsuz işleyebildi. Günümüzün otomatik işleyen bir konteyner gemisi, erken modern dönemdeki bir krallığa ait ticaret filosunun tamamından fazla tonaja sahip. 1582 yılında İngiliz ticaret filosunun toplam taşıma kapasitesi 68.000 tondu ve yaklaşık 16.000 denizci gerektiriyordu. 2017’de denize açılan OOCL Hong Kong konteyner gemisi 22 kişilik bir mürettebatla 200.000 ton yük taşıyabiliyor. Yolcu gemileri ve uçaklarının Covid-19’un yayılmasında ciddi bir rol oynadığı doğru. Ancak turizm ve seyahat ticaret için olmazsa olmaz değil. Turistler evlerinde kalabilir ve iş insanları Zoom kullanabilir; üstelik otomatize hayalet gemiler ve neredeyse insansız trenler küresel ekonomiyi yürütmeyi sürdürüyor. 2020 yılında uluslararası turizm dibe vurmuş olsa da küresel deniz ticaretinin hacmi sadece yüzde 4’lük bir düşüş yaşadı.Çevrimiçi olarak iki dünyada yaşıyoruz
Otomasyon ve dijitalleşme hizmetler üzerinde daha da etkili oldu. 1918 yılında ofis, okul, mahkeme veya kiliselerin sokağa çıkma yasağı sırasında işlemeye devam etmesi düşünülemezdi. Öğrenciler ve öğretmen evlerine kapanmışken nasıl ders işlenebilirdi? Bugün cevabı biliyoruz. Çevrimiçine geçmenin birçok eksileri var, muazzam zihinsel yan etkileri de cabası. Hatta avukatların mahkemeye kedi görünümünde çıkması gibi akla hayale gelmeyecek sorunlara yol açabiliyor. Yine de çevrimiçi işlemlerin bir şekilde yapılabiliyor olması müthiş bir şey. 1918 yılında insanlık sadece fiziksel dünyada yaşıyordu; ölümcül grip virüsü bu dünyanın her yanına yayılırken insanlığın kaçacak yeri yoktu. Bugün birçoğumuz fiziksel ve sanal olmak üzere iki dünyada birden yaşıyoruz. Koronavirüs fiziksel dünyada dolaşırken çoğu insan yaşamlarının ciddi bir bölümünü virüsün erişemeyeceği sanal âleme taşıdı. Elbette insan hâlâ fiziksel bir varlık ve her şeyi dijitalleştirmek mümkün değil. Covid yılı hemşireler, temizlik görevlileri, kamyon şoförleri, kasiyerler ve kuryeler gibi çok sayıda düşük gelirli meslek grubunun uygarlığı sürdürmedeki hayati rolünü ortaya koydu. Uygarlık barbarlıktan üç öğün uzaktadır, derler. 2020’de teslimat işi yapan insanlar medeniyeti bir arada tutan ince kırmızı hattı oluşturdular. Onlar sayesinde fiziksel dünyaya tutunabildik.Bir sonraki virüs saldırısı dijital altyapıya olabilir
İnsanlık otomatize ve dijital alana geçip faaliyetlerini çevrimiçine taşıdıkça yeni tehlikelere maruz kalıyor. Covid yılına dair en dikkat çekici noktalardan biri internetin kopmaması oldu. Gerçek bir köprüden geçen trafik miktarını birden artırırsak trafiğin sıkışmasını, belki de köprünün yıkılmasını bekleyebiliriz. 2020’de okullar, ofisler ve kiliseler neredeyse bir gecede çevrimiçine döndü, ancak internet kesilmedi. Bu gerçeği bir durup düşünmemiz lazım. 2020 gösterdi ki bir ülke fiziksel karantina altındayken bile yaşamını sürdürebiliyor. Bir de dijital altyapımız çökerse neler olacağını hayal edin. Bilgi teknolojisi bizi organik virüslere karşı daha dirençli yaptı, ancak kötü amaçlı yazılımlara karşı çok daha hassas hale getirdi. İnsanlar sık sık “Bir sonraki Covid ne olabilir?” diye soruyor. En güçlü adaylardan biri dijital altyapımıza dönük bir saldırı ihtimali. Korona’nın dünya çapında yayılıp milyonlarca insana bulaşması aylar sürdü. Dijital altyapı ise sadece bir günde çökebilir. Okullarımız ve ofislerimiz hızla çevrimiçine geçebiliyor. Ama e-postadan geleneksel postaya dönmek ne kadar zaman alır bir düşünün.Bizi dijital diktatörlüklerden koruyabilecek 3 temel kural
Salgınla mücadele önemli, ama bu arada özgürlüğümüzü yok etmeye değer mi? Yararlı gözetim ile distopya kâbusları arasındaki doğru dengeyi mühendislerin değil politikacıların bulması gerekiyor. Geride bıraktığımız covid yılı bilimsel ve teknolojik gücümüzün sınırlarını ise daha da açık bir şekilde ortaya çıkardı. Bilim siyasetin yerini alamaz. Politikalar hakkında karara varırken birçok menfaati ve değeri göz önüne almak zorundayız; hangi menfaat ve değerlerin daha önemli olduğunu belirlemenin bilimsel bir yolu olmadığına göre, ne yapacağımıza karar vermenin de bilimsel bir yolu yok. Örneğin, sokağa çıkma yasağı uygulayıp uygulamamaya karar verirken, “Yasak koymazsak kaç kişi Covid-19 hastalığına yakalanır?” diye sormak yetmiyor. “Sokağa çıkma yasağı yüzünden kaç kişi depresyona girer? Kaç kişi kötü beslenmeye bağlı zarar görür? Kaçı okulu özler veya işini kaybeder? Kaç kişi eşi tarafından dövülür veya öldürülür?” gibi soruları da sormak gerekiyor. Elimizdeki tüm veriler isabetli ve güvenilir olsa bile “Neyi sayıyoruz? Neyi sayacağımıza kim karar veriyor? Sayıları birbirine kıyasla nasıl değerlendiriyoruz?” gibi soruları sormaktan vazgeçmemeliyiz. Bu bilimsel değil politik bir görev. Dikkate alınması gereken tıbbi, ekonomik ve sosyal hususları dengelemek ve kapsamlı bir politikayla karşımıza gelmek ise politikacılara düşüyor. Benzer şekilde, mühendisler kapanma döneminde çalışmamıza yardımcı olan yeni dijital platformlar ve enfeksiyon zincirini kırmamıza yarayan yeni gözetim araçları yaratıyor. Ancak dijitalleşme, gözetim mahremiyetimizi tehlikeye atıyor ve eşi görülmedik totaliter rejimlerin yolunu yapıyor. 2020’de kitle gözetimi hem daha meşru hem daha yaygın hale gelmiş durumda. Salgınla mücadele önemli, ama bu arada özgürlüğümüzü yok etmeye değer mi? Yararlı gözetim ile distopya kâbusları arasındaki doğru dengeyi mühendislerin değil politikacıların bulması gerekiyor.
