İran'da 22 yaşındaki Mahsa Emini'nin gözaltında ölümünün ardından başlayan gösteriler yaklaşık bir aydır devam ediyor. İran sokaklarında üniversite öğrencilerinin ve işçilerin de katıldığı gösterilerde sloganların tonu artarken, yönetimin açıklamaları ve polisin müdahalesi sertleşiyor. Öyle ki 16 yaşındaki Sarina Esmaeilzadeh'in güvenlik güçleri tarafından dövülerek öldürülmesi protestoları yeni bir noktaya taşıdı. Washington Post genç kızın vefatının protestocuların yeni sembolü haline geldiğini yazdı.
İnternette özgürlük mücadelesi veriyordu
16 yaşındaki genç kız hayatını çevrimiçi ortamdan takipçileriyle paylaşmayı çok seviyordu. Kişisel video bloğunda; şarkı söylediği, dans ettiği, yemek yaptığı, makyaj yaptığı hatta sınavların bitişini kutladığı görüntülere yer vermişti. İnsan hakları grupları, Esmaeilzadeh'in 22 Eylül’de tüm ülkenin gündeminde olan protestolara katılmak için gittiği ve İran güvenlik güçleri tarafından dövülerek öldürüldüğünü iddia etti.
Örtbas çabası öfkeyi körükledi
Resmi açıklamaya göre ise Esmaeilzadeh'in cuma günü çatıdan atlayarak intihar etti. Genç kızın ölümünün örtbas edilmeye çalışılması ve ailesini korkutmaya yönelik yapılan girişimler, protestolardaki öfkeyi daha da körükledi.
Esmaeilzadeh kişisel bloğunda zaman zaman İran’da kadınların karşılaştığı ayrımcılığa yazıyordu.
İranlı yetkililerin özellikle protestolar döneminde hayatını kaybeden gençler için çatıdan düşme ve intihar raporu vermesi toplumsal öfkeyi farklı bir boyuta taşıyor. Hatta bilançonun daha da artmasından endişe edilmesine neden oluyor. İran İnsan Hakları raporuna göre son bir aydaki gösterilerde 19 çocuk öldü.
Esmaeilzadeh'in ölümüne dair haberler ve bloğunda yer alan videolar kısa süre içerisinde internette yayıldı İrlandalı müzisyen Hozier’in bir şarkısını söylediği video da ünlü ismin kendisine kadar ulaştı
Sarina Esmaeilzadeh, 16, is the latest teenage victim of #IranProtests. Rights groups say she was killed by security forces when struck with batons on the head during protests over #MahsaAmini's death, but the Islamic Republic claims she committed suicide by falling off a roof. pic.twitter.com/l3xjVDnEN2
— Iran International English (@IranIntl_En) October 7, 2022
Gösteriler nasıl başladı?
Tahran'da 13 Eylül'de "ahlak polisi" olarak bilinen İrşad devriyeleri tarafından başörtüsü kurallarına uymadığı gerekçesiyle gözaltına alındıktan sonra fenalaşarak hastaneye kaldırılan 22 yaşındaki Mahsa Emini'nin 16 Eylül'de yaşamını yitirmesi ülkede infiale yol açtı. Emini'nin 17 Eylül'de memleketi Sakkız kentindeki cenaze töreni sonrasında başlayan gösteriler, ülkenin birçok kentine yayıldı.
Göstericilerin talepleri ne?
İlk günlerde, Ahlak Polisi ve zorunlu başörtüsü uygulamasına karşı başlayan eylemler, daha sonra rejim karşıtı gösterilere dönüştü. Sokaklara çıkan protestocular, "Kadın, Yaşam, Özgürlük" sloganlarının yanı sıra ülke lideri Ali Hamaney'i hedef alan "Kahrolsun Diktatör" sloganları attı.
Ülke yöneticilerinin tepkisi ne oldu?
İran lideri Hamaney, 3 Ekim'de yaptığı açıklamada, protestolardan ABD ve İsrail'i sorumlu tuttu. Batılı güçlerin İran'ı rejim muhalifleri üzerinden parçalamayı hedeflediklerini savunan Hamaney, "Bu isyanlar ABD ve siyonist (İsrail) rejiminin bir projesidir. Onlardan maaş alan yurt dışındaki bazı İranlı hainler onlara yardım ettiler. 'İran'a saldırma ve rejimi değiştirme amacında değiliz' açıklaması yapan düşmanların gizli hedefi, ülkede isyan çıkarıp güven ortamını yok ederek bazı heyecanlı tipleri tahrik etmektir" dedi.
İran Hükümet Sözcüsü Ali Bahadori Cehromi de dün yaptığı açıklamada, ülke genelindeki protestoları, "örgütlü ve terörist eylemler" olarak nitelendirdi. Cehromi, "Bazı örgütlü ve terör girişimler şunu ortaya koymuştur ki; İran düşmanı ve karşıtları, halkın hukuk, güvenlik ve huzuruna zarar vermek için her konjonktüre uygun proje üretmektedirler." ifadelerini kullandı.
Gösterilerde kaç kişi hayatını kaybetti?
Norveç merkezli İran İnsan Hakları Kurumunun 12 Ekim'de yayımladığı raporda, Emini'nin ölümü sonrasında başlayan sokak gösterilerinde emniyet güçlerinin müdahalesi sonucu 201 protestocunun hayatını kaybettiği aktarıldı. Ülkedeki 31 eyaletten 18'sine dair rakamların yer aldığı raporda en çok can kaybının Sünni nüfus yoğunluklu Sistan-Beluçistan eyaletinde olduğu belirtildi.
Raporda, Sistan-Beluçistan eyaletinde 93, Mazenderan'da 28, Kürdistan eyaletinde 14, Gilan ve Batı Azerbaycan'da on ikişer, Tahran'da 11, Kirmanşah'ta 8, Elborz'da 5, Horasan-ı Rezevi ve İsfahan'da üçer, Kazvin, Kohgiluye-Buyer Ahmed, Zencan ve Doğu Azerbaycan'da ikişer, İylam, Buşehr, Simnan ve Huzistan'da birer göstericinin yaşamını yitirdiği kaydedildi.
Gösterilerde en çok can kaybının olduğu Sistan-Beluçistan eyaletinin Zahidan kentinde Sünnilere ait Mekki Mescidi'nde 30 Eylül'de cuma namazı sonrası düzenlenen protestolarda emniyet güçlerinin açtığı ateş sonucu Beluç Aktivistler Örgütüne göre 42 kişi hayatını kaybetti; bu rakam sonraki günlerde yaralananlardan bazılarının hayatını kaybetmesi ve devam eden sokak gösterilerine emniyet güçlerinin müdahalesiyle 95'e kadar yükseldi. İran'da Sünni din adamı ve Zahidan Cuma İmamı Mevlevi Abdulhamid İsmailzehi, yaşanan olayı "facia" olarak nitelendirdi.
Olaylar sırasında Sistan-Beluçistan Eyaleti Devrim Muhafızları İstihbarat Başkan Yardımcısı Hamid Rıza Haşimi'nin bir gösterici tarafından açılan ateş sonucu yaşamını yitirdiği açıklandı. Zahidan kentinde göstericilerle emniyet güçleri arasında çıkan çatışmalarda 5 askerin de öldüğü duyuruldu.
Gösterilerde kaç polis ve asker hayatını kaybetti?
İran'daki hükümete yakınlığıyla bilinen İran gazetesi, 10 Ekim günü baş sayfasından, Emini'nin ölümü sonrası başlayan sokak gösterilerinde 24 güvenlik görevlisinin hayatını kaybettiğini açıkladı. Yaşamını yitirenler arasında Devrim Muhafızları Ordusuna bağlı askerler, istihbarat birimi çalışanları ve milis gücü (Besiç) üyelerinin de bulunduğuna işaret edildi. Gösteriler sırasında 200'den fazla emniyet görevlisinin de yaralandığı aktarıldı.
Gösterilerin lideri kim, kim organize ediyor?
İran'ın birçok kentinde yaklaşık 1 aydır süren gösterilerin bir lideri bulunmuyor. Göstericilerin, ülke dışındaki rejim karşıtı Rıza Pehlevi ve Halkın Mücahitleri gibi örgütlerin liderlerine yanaşmadığı gözleniyor. Gösterilerde önceki rejim muhalifi liderlerin kabullenilmemesi bazı muhalif siyasi yorumcular tarafından olumlu karşılanıyor.
Kamu malına verilen zarar ne kadar?
Ülke geneline yayılan gösterilerde çok sayıda kamu malı ve aracının tahrip edildiği belirtildi. Devrim Muhafızları Ordusuna yakınlığıyla bilinen Fars Haber Ajansının haberine göre, eylemlerde, 15 polis aracı, 70 metrobüs istasyonu, 170 metrobüs, 323 banka şubesi, 85 ambulans, 30 itfaiye aracı hasar gördü.
Gösteriler hangi toplum kesimlerinden destek buldu?
Mahsa Emini'nin ölümü üzerine başlayan gösteriler ilk olarak başörtüsü zorunluluğuna karşı kadınlar tarafından sahiplenildi. Emini'nin Kürt olması nedeniyle Kürt bölgesinde alevlenen gösteriler daha sonra başkent Tahran, Meşhed ve İsfahan gibi büyük kentlere sıçradı. Sokak gösterilerinin yanı sıra Tahran, Tebriz, Meşhed ve İsfahan gibi metropol kentlerdeki üniversitelerde devam eden gösterilere bazı öğretmenlerin yanı sıra lise öğrencileri de katıldı. İşçi sınıfı da 10 Ekim itibarıyla eylemlere dahil oldu. Buşehr eyaletinde petrokimya ve rafineri işçileri düzenledikleri grevle, Emini'nin ölümünün ardından başlayan eylemlere destek verdi.
Yabancı ülkelerin yaklaşımı ne oldu?
ABD, İngiltere ve Kanada, Mahsa Emini gösterilerinde polisin eylemcilere yönelik müdahalelerini kınayarak bazı İranlı güvenlik yetkililerine yaptırım kararları aldı. Avrupa Parlamentosu vekilleri 6 Ekim'de İran'ı Emini'nin ölümüyle ilgili tarafsız soruşturma yürütmeye davet etti. Avrupa Birliği de "cinayetin sorumlularına yaptırım uygulama" çağrısı yaptı.
