Rusya Devlet Başkanı Vladimir Putin, Birleşmiş Milletler atom ajansına Kremlin'in şu anda Rus işgali altında bulunan Ukrayna'nın Zaporijya Nükleer Santrali'ni yeniden çalıştırmayı planladığını söyledi ve Avrupa'nın en büyük nükleer istasyonunda bir olay yaşanması riskini daha da arttırdı. 6 gigawatt gücündeki tesis, tepesinden topçu ateşi geçen ve Rus kara mayınlarıyla çevrili bir cephe hattında yer alıyor. Santralin çatısında Rus askerleri nöbet tutuyor ve insansız hava araçlarına düzenli olarak ateş açıyorlar.
Geçen hafta içinde birkaç insansız hava aracı santralin altı reaktöründen birine, bir eğitim merkezinin çatısına ve bir laboratuvarın dışına park etmiş bir askeri araca çarparak bir kişinin ölümüne neden oldu. Komplekste devriye gezen Rus güvenlik güçleri, personelin muhalefetini bastırmak için yüzlerce çalışanı gözaltına aldı ve bazılarına işkence yaptı.
Eylül 2022'de bu tür tehlikeler santralin Ukraynalı yöneticisi Ihor Murashov'u son aktif reaktörü kapatmaya ve hükümetin kontrolündeki bölgeye kaçan binlerce nükleer teknisyene katılmaya sevk etti. Ancak son aylarda Viyana'daki Uluslararası Atom Enerjisi Ajans (UAEA), santrale gönderdiği küçük bir müfettiş ekibi tarafından yazılan ve Rusya'nın Zaporijya'yı bu yıl yeniden faaliyete geçirmeyi amaçladığını gösteren teknik raporlar aldı. Bu değerlendirmelere aşina olan Avrupalı diplomatlar, Rusya'nın amacının en az bir reaktörü yeniden faaliyete geçirmek gibi göründüğünü söyledi. Diplomatlardan biri Rusya'nın bunu muhtemelen santralin Aralık 1984'te Sovyetler Birliği'nin elektrik şebekesine bağlanmasının 40. yıldönümüne yetiştirebileceğini söyledi.
UAEA Başkanı Rafael Grossi, Putin ve Moskova'nın nükleer şirketi Rosatom'un başkanı ile görüşmek üzere geçen ay Rusya'nın Soçi beldesine gittiğinde, görüşmeleri bilen kişilere göre Grossi santralin yeniden çalıştırılıp çalıştırılmayacağını sordu. Putin kesinlikle çalıştırılacağını söyledi. Rus yetkililer planları ya da zaman çizelgesine dair detay vermedi.
Nükleer endüstri tarihinde görülmedi
Zaporijya'daki bir reaktörün yeniden çalıştırılması Rusya için teknik bir zorluk ve sembolik bir dönüm noktası olacak ve 2022'den önce Ukrayna'nın elektriğinin yaklaşık beşte birini sağlayan bir tesise el koymasını normalleştirecek. Wall Street Journal, Rusya'nın bunu güvenli ya da başarılı bir şekilde yapmak için yeterli teknisyene sahip olduğundan şüphe duyan, santralde çalışmış çok sayıda kişiyle konuştu. Sıkı denetim altındaki nükleer endüstrinin tarihinde daha önce hiçbir düşman güç başka bir ülkenin aktif santralini ele geçirip işletmedi. Sovyetler Birliği'nin son mega projelerinden biri olan Zaporijya istasyonu, imparatorluğun değerli nükleer teknolojisinin en önemli parçalarından biriydi.
Çalışanların çoğu kaçtı
Rus tanklarının savaşın ilk günlerinde santrali ele geçirmesi, başarısızlıkla sonuçlanan bir işgalin en büyük ganimetlerinden biri oldu. Ukrayna ve Batılı destekçileri defalarca Rusya'dan santrali Ukraynalı yetkililere iade etmesini talep etti ancak Rusya Rosatom teknisyenlerini santrali denetlemek üzere görevlendirdi ve Rusya Federal Güvenlik Servisi (FSB) ajanları şüpheli muhalifleri bir bodrum katındaki hapishaneye doldurdu. Sakinler, askerlerin personelin yaşadığı Enerhodar kasabasındaki evleri yağmaladığından şikayet etti. Fabrikanın 11 bin çalışanının çoğu kaçtı ve geride yaklaşık 3 bin kişilik bir ekip kaldı.
Santralin altı reaktöründen beşi şu anda çevrimdışı, yani soğuk kapatma durumunda. Sıcak kapatma durumundaki altıncı reaktör ise sadece tesisin temel güvenlik süreçleri için ihtiyaç duyacağı buharı üretecek kadar çalışıyor. Bir reaktörü bile tekrar devreye sokmak, çekirdek sıcaklığını yüzlerce santigrat derece yükseltmek anlamına gelirken, kalan ekip borular, pompalar ve vanalardan oluşan bir labirenti sızıntılara karşı kontrol ediyor. Uzmanlar, geçen yıl yakındaki bir hidro barajın yıkılmasının ardından santrale gelen su akışının aktif bir reaktörü soğutmak için yeterli olup olmadığını sorguluyor.
Rusya'nın yedek jeneratörler çeşitli parçaları ve malzemeleri, muhtemelen hala kızışmakta olan bir savaşın ortasında kamyonlarla getirmesi gerekecek. UAEA bazı malzemeleri gönderiyor ama hepsini değil. Reaktörün devre dışı kalması halinde acil durum operasyonlarını sürdürebilmek için santralin birkaç güvenilir yedek güç kaynağı oluşturması gerekecektir.
Bir başka sorun da elektriğin nereye gideceği. Santralin beslemek üzere kurulduğu kasabaların çoğu ya Rusya ile güç paylaşımını reddeden Ukrayna'nın elinde ya da işgal sırasında boşaltılmış durumda. Santrale giden ve santralden gelen elektrik hatlarının onarılması gerekiyor. Rusya küçük, sembolik miktarlarda elektrik üretebilir, ancak kapasitelerinin üçte birinden daha azıyla çalışan reaktörler daha az istikrarlı olma eğiliminde olduğundan bu da risk teşkil ediyor.
