Küçük restoranlardan yüksek teknoloji şirketlerine ve Chevron tarafından işletilen büyük bir gaz sahasına kadar, İsrailli işletmeler Hamas'a karşı savaş nedeniyle sarsılıyor. Birçoğu 520 milyar dolarlık ekonomiyi sarsan kapanmaları Covid-19 salgınına benzetiyor. Okullar, ofisler ve şantiyeler boşalıyor ya da günde sadece birkaç saat açılıyor. İsrail, Gazze'ye yönelik kara harekâtından önce 350 bin yedek askeri seferber ederek işgücünün yaklaşık yüzde 8'ini eritti.
Ayda 2,5 milyar dolara mal oluyor
Askere çağırmalar ve ekonominin kısmen dondurulması faaliyetlerde ani bir çöküşü tetikledi ve bankacılıktan tarıma kadar her şeyi altüst etti. İsrail'in önde gelen kredi kuruluşlarından Mizrahi-Tefahot'a göre bu durum hükümete ayda 2,5 milyar dolara mal oluyor. Merkez bankası, çatışmalar uzadıkça bu etkinin daha da kötüleşeceği uyarısında bulundu.
İsrail, ABD ve AB'nin terör örgütü olarak tanımladığı Hamas'a savaş ilan etti. 7 Ekim'de güneydeki topluluklara saldıran Hamas, yaklaşık bin 400 kişinin ölümüne neden oldu. Hamas tarafından yönetilen Gazze'ye yönelik misilleme hava saldırılarında binlerce Filistinli öldü. Bunun mali faturası şimdiden ağır oldu. İsrail hisse senetleri çatışmaların başlamasından bu yana dünyanın en kötü performansını sergiledi. Tel Aviv'deki ana endeks dolar bazında yüzde 15 düştü, bu da yaklaşık 25 milyar dolara denk geliyor.
Şekel, Merkez Bankası'nın 45 milyar dolarlık benzeri görülmemiş bir savunma paketi açıklamasına rağmen 2012'den bu yana en zayıf seviyesine geriledi ve bu yüzyıldaki en kötü yıllık performansına doğru ilerliyor. Daha fazla kayba karşı korunmanın maliyeti yükseldi. Kudüs ve Tel Aviv arasındaki Modi'in kasabasında iki restoranı olan Naama Zedakihu için kriz, 70 çalışanını geçici olarak işten çıkarmayı düşünmesine neden oldu. Çatışmanın coğrafi erişimi ve süresi, uzun vadeli ekonomik etkisinin boyutunu belirleyecek. Başbakan Binyamin Netanyahu cumartesi günü İsrail'in Gazze'ye geniş çapta beklenen saldırısını başlatmasıyla birlikte uzun ve zorlu bir askeri harekat konusunda uyarıda bulundu.
Yüzde 11 küçülme tahmini
JPMorgan Chase, İsrail ekonomisinin bu çeyrekte yıllık bazda yüzde 11 küçüleceğini öngörüyor. JPMorgan analistleri 27 Ekim'de İsrail'in 2006'da Lübnan merkezli Hizbullah'la ve 2014'te Hamas'la yaklaşık yedi hafta süren ve Gazze'ye kara saldırısını da içeren son çatışmalarının "Faaliyetleri çok az etkilediğini" söyledi. Ancak mevcut savaşın iç güvenlik ve güven üzerinde çok daha büyük bir etkisi oldu.
Dayanıklılık test edildi
Yapılan bir ankete göre başlangıçtaki kesinti o kadar şiddetli oldu ki, İsrailli üreticilerin yalnızca yüzde 12'si savaştan iki hafta sonra tam ölçekli üretime geçebildi. Çoğu en büyük sorun olarak personel eksikliğini gösterdi. Savaş İsrail'in dayanıklılığını sonuna kadar test edecek. Hükümet, mali açıklarının bu yıl ve gelecek yıl önceki tahminlerin iki katından fazla olabileceğini söyledi. S&P Global Ratings, Moody's Investors Service ve Fitch Ratings, ülkenin borç görünümüne ilişkin uyarılarda bulunarak ilk kez not indirimine yaklaştırdı.
Eğlence harcamaları yüzde 70 düştü
İsrail, ülkenin büyük bölümünde çalışma ve kapalı alan toplantılarını 50 kişiyle sınırlandırdı. Hizbullah ile İsrail'in kuzey sınırında çatışmalar başlayınca bölgedeki pek çok köy ve kasaba boşaltıldı. Buralar ve güneydeki Gazze çevresindeki topluluklar arasında 120 binden fazla İsrailli evlerini terk etmek zorunda kaldı. Hane halklarının harcamaları çöktü ve gayrisafi yurtiçi hasılanın yaklaşık yarısını oluşturan tüketici sektörüne büyük bir şok yaşattı. Shva ödeme sistemi takas merkezine göre, savaşın patlak vermesinden sonraki günlerde özel tüketim 2023'teki ortalama bir haftaya göre neredeyse üçte bir oranında düştü. Dinlence ve eğlence gibi kalemlere yapılan harcamalar yüzde 70'e varan oranlarda düştü.
Tel Aviv merkezli Bank Leumi'ye göre kredi kartıyla yapılan alışverişlerdeki düşüş, İsrail'in 2020'de pandeminin zirvesinde yaşadığı düşüşten daha vahim. Küçük işletmeler federasyonu başkanı Roee Cohen, "Tüm sektörler ve onların yan dalları çalışamıyor. Çoğu işveren, yüz binlerce çalışanı etkileyecek şekilde personelini ücretsiz izne çıkarmaya karar verdi bile" dedi.
Teknoloji patlaması
İsrail son 50 yılın en kötü silahlı çatışmasına, son yirmi yılda teknoloji ihracatı ve açık denizlerde bulunan doğal gaz sayesinde turbo şarjlı bir ekonomiyle girdi. Kişi başına düşen GSYİH neredeyse 55 bin dolara yükselerek İngiltere, Fransa ve Almanya gibi ülkeleri geride bıraktı. Bu zenginlik hükümetin mali durumunu değiştirdi ve yıllar boyunca cari hesapların fazla vermesine yol açtı. Bu da merkez bankasının 2008'den bu yana yaklaşık yedi kat artışla 200 milyar dolar rezerv biriktirmesini sağladı.
İsrail tarihinin en sağcı koalisyonu olan Netanyahu'nun yargının gücünü zayıflatmaya yönelik planlarının kitlesel protestoları tetiklemesi ve yabancı yatırımları caydırmasıyla bu yıl parıltının bir kısmı sönmeye başladı. Şimdi savaş planlaması ve güvenlik hükümetin gündemine hakim olurken, ekonomik rahatlama için baskı artıyor. Maliye Bakanı Bezalel Smotrich, corona virüs pandemisi sırasında yapılandan daha büyük bir teşvik sözü verdi.
Ancak milletvekilleri ve iş sahipleri, Ekim ayı için 4,5 milyar şekel (1,1 milyar dolar) olarak belirlenen ve daha sonrası için muhtemelen bunun üç katından fazla olan destek programını yetersiz olduğu gerekçesiyle eleştirdi. Bank Hapoalim'e göre çatışmanın ekonomik maliyeti muhtemelen en az 27 milyar şekel ya da İsrail'in GSYH'sinin yüzde 1,5'i olacak.
"Sürdürülebilirliğini kanıtlamış durumda"
İsrail Merkez Bankası 23 Ekim'de ekonomiye ilişkin görünümünü düşürdü ancak çatışmanın kontrol altına alındığı varsayımıyla bu yıl ve gelecek yıl için yüzde 2'nin üzerinde büyüme öngörüyor. İsrail Merkez Bankası'nın eski baş ekonomistlerinden Asher Blass, "İsrail ekonomisi iyi durumda ve sürdürülebilirliğini kanıtlamış durumda" dedi.
Konut sektöründe ise daha endişe verici bir tablo var. Bazı şantiyeler yeniden açılsa bile çok sayıda işçi kayıp. Sektör, Eylül ayının ortasından bu yana güvenlik nedeniyle tecrit altında tutulan ve İsrail'in hava saldırıları ve Gazze'ye neredeyse tamamen abluka uygulamaya başlamasından bu yana huzursuzluğun arttığı Batı Şeria'da yaşayan 80 bin Filistinliye büyük ölçüde bağımlı.
Konut fiyatları için artış beklentisi
İnşaatçıların mali durumları, geçen yılın başından bu yana faiz oranlarındaki artış nedeniyle zaten gerilmişti. Birçok şirketin yükümlülüklerini yerine getirmesi daha da zorlaşabilir. Bu durum, inşaat sektörünün ticari kredilerinin yaklaşık yarısını oluşturduğu bankalar için endişe verici bir olasılık.
İsrail'in vergi gelirlerine yüzde 6 oranında katkıda bulunan inşaat ve emlak sektöründeki duraklama, hükümet gelirlerini azaltacak ve son yıllarda Avrupa ve Orta Doğu'daki en pahalı konut piyasasında yeni bir fiyat artışına yol açabilir. Ekonomi savaşa doğru kayarken, çalışanların işten ayrılması da teknoloji şirketlerini altüst ediyor.
Sektörü takip eden ve kâr amacı gütmeyen bir grup olan Startup Nation Central'ın CEO'su Avi Hasson'a göre İsrail'in teknoloji iş gücünün yaklaşık yüzde 15'i yedek görev için çağrıldı. Hasson, bu rakamların daha genç çalışanları istihdam etme eğiliminde olan startup'larda daha da yüksek olduğunu söyledi. Mamografi analizi konusunda uzmanlaşmış bir yapay zeka firması olan Mica'nın CEO'su Lior Wayn, birkaç çalışanın saldırılardan etkilenmesinin ardından operasyonları mümkün olduğunca normal tutmaya çalıştıklarını söyledi. Wayn içinde oldukları durumu, "Çalışanlarımızdan birinin iki kuzeni Gazze'ye kaçırıldı. Başka bir çalışanımız yaklaşık üç haftadır yedek görevde. Kurucu ortağım Kıbrıs'ta çünkü evlerinde uygun bir sığınakları yok" sözleriyle anlattı.
Yatırım gecikti
Geçen hafta yapılan bir ankete katılan 500 yüksek teknoloji şirketinin neredeyse yarısı bir yatırım anlaşmasının iptal edildiğini ya da ertelendiğini açıkladı. Yerel ve çok uluslu şirketleri içeren katılımcıların yüzde 70'inden fazlası önemli projelerin ertelendiğini ya da iptal edildiğini söyledi. Şirketler uyum sağlamayı öğrendiklerini söyleseler bile, pek çoğunun durumu krizin İsrail ekonomisinde uzun süreli izler bırakacağını gösteriyor.
