Türkiye’de 2023 yılında yaklaşık 22 milyon ton buğday hasat edilirken 2024 için de üretimin yine aynı düzeyde olması bekleniyordu. Milyonlarca çiftçi de Toprak Mahsulleri Ofisi (TMO) tarafından açıklanacak buğday alım fiyatını açıklamasını bekliyordu. İyimser tahminde bulunanlar kilo başına 15 lira beklerken, 12’den aşağı kurtarmaz fikri ağırlık kazanmıştı. Ancak beklenenin aksine TMO makarnalık buğday fiyatı kilo başına 10 TL, ekmeklik buğday fiyatı 9.25 TL, arpa fiyatı ise 7.25 TL olarak açıkladı. Çiftçi Kayıt Sistemi’nde (ÇKS) yer alan çiftçilere ton başına 1750 TL prim desteği yapıldığı verisinden yola çıkıldığında ekmeklik buğday için destekle birlikte kilogram başına aslında 11 TL ödenmiş olacak. Bu fiyat ise hayal kırıklığına neden oldu.
İlk tepki de Türkiye Ziraat Odaları Birliği’nden (TZOB) geldi ve 1 kilogram buğdayın bu yıl çiftçiye maliyetinin 10.87 TL olduğunu açıkladı. TZOB’a göre, buğdayın çiftçiye maliyeti geçen yıla kıyasla yüzde 67 artarken TMO’nun artışı yalnızca yüzde 11 kaldı.
Ekmek fiyatı ne olur?
Yapılan zam oranının beklenenden düşük kalmasının nedenini Selçuk Üniversitesi Ziraat Fakültesi Tarım Ekonomisi Bölümü Öğretim Üyesi Prof. Dr. Zeki Bayramoğlu iki neden bağlıyor. Birincisi enflasyonla mücadele programı: “Çiftçiyi ezdirmememiz lazım, tamam ama çiftçinin dediği gibi enflasyona göre artış yapılıp 14 ya da 15 TL’ye alım yapılsa ne olacak? Tarım ürünleri arasında enflasyonu birinci sırada etkileyen ürün buğday. Bu yıl 14 TL olursa önümüzdeki yıl kaçtan alım yapılacak, 22 TL’den mi? Peki, bu durumda 85 milyona ekmeği kaç liradan vereceğiz?”
Stok birikti
Prof. Dr. Fiyatı belirleyen ikinci etkenin de stoklar olduğunu söylüyor: “Piyasa şartları gereği talep olmadığında fiyat düşer, zarar edersiniz. 2021’de buğdayın maliyeti 4 TL iken 7.4 TL’den alım yapıldığında da çiftçi kar etmişti. 2023’ün ocak-şubat aylarında çok yağış olmadığı TMO stok yapmıştı. Ancak sonra yağışlar da iyi oldu ve 2023’teki 22 milyon ton üretimden TMO’ya gelen miktar 14 milyon tondu. Bu, çok yüksek bir miktar. Dolayısıyla fiyatın beklenenden düşük olması da normal.”
Hilvan örneği
Madalyonun diğer tarafı, üretici ise bu rakamlarla zarar edeceğini söylüyor. Hatta bu konuda rapor hazırlayan da var. Bunardan biri de yaklaşık 2 milyon hektar ekimin yapıldığı, ilk hasat yerlerinden bir olan Şanlıurfa’ya bağlı Hilvan Ziraat Odası. Hilvan Ovası’ndaki çiftçilerle görüşülerek çıkartılan ortalama maliyet hesabına göre sulu alanda buğday üretiminin maliyeti kilo başına 10.642 lira. Kuru yani kıraç tarımda ise bu bedel 10.622 lira oluyor. Burada kuru tarımda bir yıl ekim yapılıp bir yılda nadasa bırakıldığını unutmamak gerek.
Kalem kalem maliyet hesabı
| Masraf kalemleri | Kuru (TL/dekar) | Sulu (TL/dekar) |
| Tarla kirası | 600 | 950 |
| İlk sürüm | 95 | 95 |
| İkileme | 180 | 180 |
| Üçleme | 70 | 70 |
| Tohum bedeli | 560 | 680 |
| Ekim | 65 | 65 |
| Gübre cinsi ve miktarı | ||
| DAP 35 kg taban gübre | 600 | 900 |
| DAP 35 kg üst gübre | 600 | 900 |
| Gübreleme işçilik bedeli | 60 | 60 |
| İlaç bedeli | 650 | 960 |
| İlaçlama işçilik bedeli | 60 | 60 |
| Hasat | 120 | 140 |
| Diğer masraflar | 100 1 | 120 |
| MASRAFLAR TOPLAMI | 3760 | 5180 |
| Mas. Top. Faizi (%10) | 376 | 518 |
| Genel idare (%3) | 112.8 | 155.4 |
| GENEL TOPLAM | 4248.8 | 5853.4 |
| Dekara verim | 400 kg | 550 kg |
| 1 kg dane maliyeti (TL/kg) | 10.622 | 10.642 |
“Bu yıl masrafımı çıkaramayacağım”
Hilvan Ovası’ndaki çiftçilerden biri de Sinan Gül. Geçen yıl 1500 dönümde buğday ekimi yapan Gül, artan maliyetler nedeniyle bu yıl üretimini 1100 dönüme düşürmüş. “Geçen yıl kar etmedim ama zarar da etmedim. Kafa kafaya geldim. Ancak bu yıl en basitinden bin lira olan ilaç 4-5 bin liraya çıktı, maliyetler arttı ve tekrar 1500 dönüm ekim yapmak bana çok riskli geldi. Ben de üretimi 1100 dönüme düşürdüm. Bankadan kredi çekmedim, yaklaşık 7 milyon lira masraf ettim. Biçerdöver bugün yarın tarlaya girecek ve dönüm başına ortalama 600 kilo üretim bekliyorum. Bu da destek dahil 11 liradan 7 milyon 260 bin lira yapar. Desteği önümüzdeki yıl alacağımı düşünürsek TMO’nun açıkladığı rakama göre bu yıl kafa kafaya çıksam kar sayacağım ama gidişat zarar gösteriyor.”
Fiyatlar 2 lira düştü
Gül, TMO’nun açıklaması öncesi buğdayın kilosunun piyasada yaklaşık 10.5 liradan satıldığını söylüyor. “Maliyetimizi çıkarmak için en azından kilo başına 12 TL’den satmamız gerekiyor. Ancak TMO açıklamasıyla birlikte 10.5 lira olan buğdayın kilosu 2 lira birden düşerek 8.5 liraya kadar indi. Ayrıca TMO tarafından ödemeler de geç yapılıyor. TMO’dan 10-15 günden önce randevu verilmiyor. Ödeme de mal tesliminden 45 gün sonra yapılıyor. Anlayacağınız ürünü hasat ettikten sonra satmak istediğimde en az iki ay sonra parasını alabiliyorum. Bu nedenle mecburen ürünümü piyasada satıyorum. Ancak piyasada hem destek ödemesi alamıyorsunuz hem de vade kilo başına 550-600 lira da nakliye-hamaliye adı altında komisyon masrafımız oluyor” diyor ve ekliyor: “Anlayacağınız bu yıl iyice zarar ettim.”
1.75 TL’lik destek aslında 1 TL değerinde
Şanlıurfa Hilvan Ziraat Odası Başkanı Hikmet İpar ise “Yüzde 75 enflasyonu düşündüğümüz zaman, makarnalık ve ekmeklik buğdayda yüzde 11, arpada ise yüzde 3’lük artış gerçekten de komik” diyor. İpar, kilogram başına 1.75 TL’lik destek ile ilgili ise “Destek ödemesi yüzde 75 artırılarak 1 liradan 1.75 liraya çıkarıldı. Ancak destekleri bir yıl geriden alıyoruz. Önümüzdeki yıla kadar bu destekleme ödenmediğinden enflasyon düşünüldüğünde bu 1.75 TL’lik destek de aslında 1 TL değerinde olacak” yorumunu yapıyor.
