Bill Gates, yıllar boyunca birçok konuda haklı çıktı: Microsoft’un yükselişi, sivrisinek ağlarının önemi, pandemilerin riski. Ancak internetin ekonomideki aracıları ortadan kaldıracağı öngörüsü pek de doğru çıkmadı.
1995 tarihli “The Road Ahead” adlı kitabında Gates, dijital pazarın alıcı ile satıcıyı doğrudan buluşturacağını savunmuştu ancak Business Insider'a göre bunun tam tersi gerçekleşmiş durumda çünkü internet yeni bir aracı (middlemen) sınıfı yarattı.
Amazon hediyelik eşyayı alıcıyla buluşturuyor, Uber sürücüyle yolcuyu bir araya getiriyor, DoorDash restoran ile müşteriyi bağlıyor. Seyahat acenteleri gibi bazı geleneksel aracılar gerilese de ilaçtan et tedarikine birçok sektörde aracılar gücünü artırdı.
Tüketici talepleri ve piyasanın durumu aracıları zorunlu kılıyor
Modern ekonomide aracıların varlığı çoğu zaman kaçınılmaz. Karmaşıklaşan tedarik zincirleri, kolaylık talep eden tüketiciler ve geniş müşteri kitlesine ulaşmak isteyen üreticiler aracılara bağımlı hale geliyor. Sonuç ise şu: Ürün üretenler veya hizmet sunanlar değil, onlara erişimi kontrol eden aracı platformlar asıl gücü elinde tutuyor.
Business Insider'a göre esas sorun aracıların var olması değil. Ancak zamanla o kadar büyük bir pazarlık gücüne ulaşıyorlar ki hem üretici hem de tüketici onların koyduğu şartları kabul etmek zorunda kalıyor. Econ One’dan Hal Singer, aracıların alıcıyla satıcı arasına girerek fiyatın görünmeyen bir kısmını kendilerine aktardığını, bunun da çoğu zaman alıcı tarafından fark edilmediğini söylüyor.
Aracıların en güçlü silahı şeffaf olmamaları. Çoğu tüketici Amazon’un satıcılardan aldığı komisyonu, Apple veya Google’ın uygulama satışlarından kestiği payı veya bir ilaç aracı kurumunun ne kadar para tuttuğunu bilmiyor. Bu gizli maliyetler daha sonra ürün fiyatlarına yansıyor. Üstelik bu sistemden kaçmak da mümkün değil. Amazon, satıcıların daha ucuz kanallara yönlendirme yapmasını engelliyor. Kredi kartı şirketleri, yüksek “swipe fee” ücretlerine rağmen işletmeleri tüm kartlarını kabul etmeye zorluyor.
Seçenek olmaktan çıkıp 'altyapı'ya dönüştüler
NYU’dan Anindya Ghose, büyük platformların milyonlarca alıcı ve satıcıyı bir araya getirdikçe sözleşmelerin ve düzenlemelerin bu platformlara göre şekillendiğini ve onların “seçenek” olmaktan çıkıp birer altyapıya dönüştüğünü belirtiyor. Bugün çevrimiçi bir ürün satmak isteyen bir işletmenin Amazon’a girmemesi neredeyse imkânsız.
Dartmouth College’dan Matthew Grant, aracıların dev yatırımlarla altyapı kurduğunu ve küçük işletmelerin bu sabit maliyetleri tek başına karşılayamayacağını söylüyor. Bu durum yüksek giriş bariyerleri yaratıyor ve çok az sayıda dev aracı şirketin pazarı tamamen ele geçirmesine yol açıyor. “Başka şirketler Amazon gibi olmak istemiyor çünkü bunun kârlı olmayacağını biliyorlar” diyor Grant.
Bu sistem tüketiciye ucuz fiyat veya kolaylık gibi bazı avantajlar sağlasa da, zamanla seçenekler azalıyor ve hem üretici hem tüketici sıkışıyor. Uber’in yaygınlaşmasıyla taksilerin zayıflaması, restoranların Sysco gibi tek bir toptancıya bağımlı hale gelmesi ya da konser biletlerinin yüksek “platform ücretleriyle” satılması bunun örnekleri.
Aracılar büyüdükçe hem kullanıcılar hem de üreticiler birbirine kızıyor, ancak asıl kazanan yine aracılar oluyor. Bir bilet sorunu yaşandığında tüketici satıcıyı suçluyor ama sorun çoğu zaman platformun eksik denetiminden kaynaklanıyor. Yemek kuryesi düşük bahşişten müşteriyi sorumlu tutuyor, oysa bahşiş seçeneklerini platform belirliyor.
Uzmanlar ne diyor?
Business Insider'ın görüş aldığı uzmanlar, çözümün aracıları tamamen ortadan kaldırmak olmadığını söylüyor. Bunun yerine daha fazla şeffaflık, daha sıkı denetim, platform ücretlerinin açıklanması ve rekabeti teşvik eden yeni düzenlemeler öneriliyor. Ancak aracıların gücü ve sistem içindeki derin kökleri nedeniyle bu hedeflere ulaşmak kolay değil.
Econ One’dan Singer, “Bir sektörde tek bir aracı varsa sorun var. Dört tane varsa ve işbirliği yapıyorlarsa da sorun var” diyor. Marina Krakovsky ise idealin, aracıların fiyat ve kalite konusunda rekabet ettiği bir piyasa olduğunu ancak bunun giderek kaybolduğunu vurguluyor.
Sonuç olarak modern ekonomi, sesi çok çıkmayan ama çarkların dönmesini kontrol eden güçlü aracılar tarafından şekillendiriliyor. Tüketiciler her yıl Amazon’a daha az bağımlı olacağına söz veriyor, ancak bu karar çoğu zaman yeni yıl dileklerinden öteye gidemiyor.
Kaynak: Gazete Oksijen
