Peter Baker / The New York Times
Yerden millerce yukarıda bir yabancı casus aracı. Bir füzeyle düşürülüyor. Uyduruk bir örtbas yalanı: Meteoroloji uçağıymış! Ciddi diplomatik görüşmeler kesiliyor, süper güçler arasındaki ilişkiler geriliyor.
Güzel televizyon dizileri gibi tarihin de kendini tekrar etmemesi beklenir ancak bazen ilham almak için önceki sezonlara döndüğü olur. Amerikan hava sahasına giren Çin balonu Soğuk Savaş meraklılarına U-2 casus uçağı olayını hatırlattı. O günlerde ABD ile Sovyetler Birliği arasında sert bir cepheleşmeye
yol açmıştı.
Doğu ile Batı’yı karşı karşıya getiren kırk yıllık çatışmanın en endişe verici anlarından biriydi. O gün rakibine yönelik casusluk faaliyeti yürüten taraf ABD’ydi. Amerikalılar Rus uçaksavar füzelerinin menzilinin yetmeyeceğini bilmenin rahatlığıyla Sovyet toprakları üzerine düzenli olarak yüksek irtifalı U-2 casusluk uçakları yolluyordu. Ancak füzelerden biri 1 Mayıs 1960’ta bir Amerikan uçağını düşürdü.
Amerikalıların tek bildiği uçağın Norveç’teki üsse ulaşmamış olduğuydu. Dwight D. Eisenhower yönetimi uçağın düştüğünü ve pilotun öldüğünü varsayarak uçağın Türkiye üzerinde uçarken kaybolduğunu bildirdi. Ancak yönetimin bilmediği bir detay vardı: 30 yaşındaki pilot Francis Gary Powers sağ kurtulmuş ve esir alınmıştı. Dönemin Sovyet lideri Nikita Kruşçev, Powers’ın ellerinde olduğunu duyurarak yalanı ortaya çıkardı.
“Balayı bitti”
Eisenhower sorumluluk alarak yeni uçuşları durdurdu ancak özür dilemeyi reddetti. Uzun süre önce planlanan buluşma kapsamında birkaç gün sonra Paris’te Kruşçev ile bir araya geldi. Zirve fiyaskoya dönüştü. Sovyet lider ABD’yi kınayıp toplantıdan ayrıldı. İki nükleer rakip arasındaki sürtüşmeyi azaltma, hatta belki silah kontrol anlaşması sağlama fırsatı ortadan kalktı. Kruşçev “U-2 sayesinde balayı bitti” ifadelerini kullandı.
Çin balonu hikayesinin nereye varacağı henüz meçhul. Ama Pekin’in balonun sadece bir meteoroloji aracı olduğundaki ısrarı Amerikalıların 63 yıl önceki örtbas hikayesinden daha inandırıcı görünmüyor. O gün olduğu gibi bu olay da önemli bir diplomatik misyonu baltaladı. Dışişleri Bakanı Antony Blinken Pekin ziyaretinden vazgeçti.
Elbette birçok Amerikalı U-2 olayını ilk elden hatırlamıyor ama Başkan Biden o zamanlar 17 yaşındaydı.
Yine de modern seyirci olaya 2015 tarihli “Casuslar Köprüsü” filminden aşina. Filmde Tom Hanks, Powers’ın serbest kalmasını sağlayan casus değiş tokuşu için görüşmeler yürüten Amerikalı avukat James Donovan’ı canlandırmıştı.
Ne var ki olayın yankısı güçlü ülkelerin birbirine karşı düzenli casusluk faaliyeti yürüttüğünü yeniden hatırlattı.
1986 tarihli “Mayday: Eisenhower, Khrushchev, and the U-2 Affair” kitabının yazarı Michael Beschloss “ABD ve müttefikleri 1940’ların sonunda Sovyetler Birliği’nin üzerine casus balonlar gönderdi. Amaçları Sovyetlerin sürpriz saldırı hazırlığında olup olmadığını öğrenmek ve Sovyet askeri kompleksinin boyutunu değerlendirmekti” diyor.
Rusya biliyordu
Eisenhower 1956’dan itibaren Sovyet toprakları üzerine gizlice U-2 uçakları gönderilmesi için CIA’ye yetki verdi. Bir kumar oynadılar. 70 bin feet irtifa sayesinde tespit edilmeyeceklerini düşünüyorlardı. Öte yandan Eisenhower uçuşların savaş nedeni olarak görülebileceğinin farkında olduğundan her bir uçuş emrini şahsen onaylamakta ısrar etmişti.
Aslında uçuşlardan Kruşçev’in haberi vardı ve Sovyet hava sahasının ihlaline çok öfkeliydi. Ancak daha sofistike bir füze geliştirilene kadar Sovyet ordusunun bu ihlali durdurma yetersizliğini açık etmemek için kamuoyu önünde kınamamıştı.
1960 Paris zirvesi yaklaşırken Eisenhower buluşmanın aksama ihtimalini ortadan kaldırmak için U-2 uçuşlarının önceden durdurulması emrini verdi. Ama kötü hava koşulları yüzünden buluşma öncesindeki bir misyon ertelenince CIA programının başındaki Richard Bissell, Başkan Eisenhower’ı 1 Mayıs tarihli son bir uçuşa izin vermesi için ikna etti. 16 Mayıs için planlanan buluşmaya da sadece iki hafta vardı.
Beschloss, “1960’larda bu kadar komplo teorileri bu kadar yaygın değildi. Yine de bazı Amerikalılar Pentagon’dan isimlerin zirveyi mahvetmek için casus uçağını kasten yolladığından şüpheleniyordu” diyor.
Amerikan hükümetine dair de sorulacak şeyler var. Özellikle de hem Biden hem Donald Trump döneminde Çin’in Amerikan toprakları üzerine casus balon gönderdiği Pentagon raporlarında yer alırken.
© 2023 The New York Times Company
