Alexandra Stevenson, Tung Ngo / New York Times
Çin uzun yıllardır dünyanın otomobillerinin, oyuncaklarının ve bilgisayarlarının fabrikası konumunda. Ama spor ayakkabılar için değil. Bu unvanı Çin, Vietnam’ın Ho Chi Minh Kenti’ne kaptırıyor.
Şehri çevreleyen fabrikalar; köpük tabanlar, yumuşak iç tabanlar, pamuklu bağcıklar ve file kumaş üretiyor. Parçalar kamyonlarla depolara taşınıyor, burada ayakkabılara dönüştürülüyor. Ardından yakındaki limanlarda konteynerlere yüklenen kutular Nike, Adidas, Saucony ve Brooks Sports için gemilere konuyor ve Dong Nai Nehri üzerinden denize açılıyor.
İş dünyası için Çin’den çıkmak zor, çünkü hammadde hâkimiyeti ve üretim gücü uzun yıllar kârları besledi ve tüketicileri memnun etti. Ancak spor ayakkabı sektörü bunun mümkün olduğunu gösteriyor. Büyük markaların hâlâ Çin’de devasa fabrikaları var, fakat buralarda üretilen ayakkabılar artık çoğunlukla Çin iç pazarında satılıyor. Dünya genelinde satılan Nike, Adidas, Brooks ve diğer markaların spor ayakkabılarında ise Vietnam, Çin’i geride bıraktı.
Vietnam’ın spor ayakkabı üretimindeki yükselişi 3 Nisan’da dikkatleri çekti. Başkan Donald Trump, Vietnam’a %46 gümrük vergisi tehdidinde bulununca, Nike ve Adidas’ın hisse fiyatları sert düştü. Daha sonra iki ülke, yeni tarifeleri %20’ye indiren ilk ticaret anlaşmasını açıkladı.
Trump’ın tarifelerinin maliyetler üzerinde yarattığı belirsizlik, sektörü yeniden düşünmeye zorluyor. Nike, küresel tarifelerin bu yıl yaklaşık 1 milyar dolarlık ek maliyet getireceğini söyledi. Ayakkabı devi, bu etkiyi azaltmak için Çin’deki üretimini daha da küçültüyor. Çünkü Çin’deki vergiler artık Vietnam’dakinden daha yüksek. Ancak bazı şirketler, tek bir ülkeye bağımlılığın riskli olduğunu düşünerek Vietnam’dan da çıkmayı tartışıyor.
1970’lerde sektör, daha düşük maliyet ve işgücü peşinde Asya’da adım adım ilerlemeye başladı. O yıllarda, ABD’de sneaker kültürü büyürken Nike gibi yeni markalar Güney Kore ve Tayvan’daki fabrikalara yöneldi. Doğu Asya’daki bu fabrikalar ucuz, hızlı ve büyük ölçekli üretim yapabiliyordu.
1980’lerde Çin yabancı şirketlere kapılarını açtı ve yüz binlerce işçiye erişim sağladı. Bir anda Çin daha cazip hale geldi. Küresel spor ayakkabı markaları için çalışan Güney Koreli ve Tayvanlı şirketler hızla fabrikalarını Çin’e taşıdı.
Ama sessizce Vietnam da kendi komünist kontrolündeki ekonomisini dönüştürüyordu. 2000’lerin başına gelindiğinde, Çin’in güneyindeki bu komşu ülke herkesin radarına girdi.
“Çin’in dünyaya açılması gibiydi” diyen Brooks’un Ho Chi Minh’deki yöneticisi Tony Le “Şimdi de Vietnam’ın açılmasına şahit oluyoruz”
Le, 1976’da Vietnam Savaşı sonrası ailesiyle ülkesinden kaçtığında üç yaşındaydı. Hep bir gün Vietnam’ın sırasının geleceğini düşünüyordu. 1997’de Adidas’ta stajyerken Çin’de geçirdiği iki ayda ülkenin ölçeğine hayran kalmıştı. Pou Chen gibi Tayvanlı şirketler, on binlerce işçiyle küçük kasabaları andıran fabrikalar kurmuştu.
2000’lerin ortasında Le, Nike için çalışırken markanın Vietnam’daki fabrikaları basit ürünler üretmeye başlamıştı. Le “İçten içe ülkenin bu sektöre girmesini istiyordum” dedi.
Bu, uzun sürmedi. 2010’larda Çinli işçiler daha yüksek maaşlar talep ediyordu ve şirketleri sahte ürün üretme konusunda ustalaşmıştı. Küresel markalar çeşitlenmek zorunda kaldı.
Vietnam ise yabancı yatırımı hoş karşılayan bir hükümet ve iş arayan genç nüfus sunuyordu. Trump’ın 2017’deki ilk başkanlığı sırasında, Vietnam fabrikaları koşu ayakkabıları üretmeye başlamıştı bile. 2018’de Trump Çin’le ticaret savaşına girince, diğer sektörlerdeki çokuluslu şirketler de spor ayakkabı firmalarının yolunu izleyerek Vietnam’a yöneldi.
Yine de çoğu marka kauçuk ve iç taban gibi hammaddeler için Çin’e bağımlıydı.
2020’de Çin, Covid-19 salgınının başında sınırlarını kapattığında her şey değişti. Fabrikaları kapanan iş dünyası, Çin’e ne kadar bağımlı olduklarını fark etti. Spor ayakkabı yöneticilerinin kaynaklarını Vietnam’a kaydırması zor bir karar olmadı.
“Spor ayakkabı tedarik zinciri diğer sektörlere göre çok daha yerelleşmiş durumda” diyen sektörün deneyimli ismi Bob Shorrock, “Pazara hızlı girmek gerekiyor ve uzun vadeli ortaklar şimdiden yatırım yapmış durumda” şeklinde konuştu.
Çin’e çok az bağımlı bir tedarik zinciri
Ayakkabı yapımında kullanılan kalıpların yolculuğunu düşünün. Ayakkabı henüz dikilip yapıştırılmadan önce, şekil verilmesi için bir kalıba ihtiyaç duyulur.
Boston merkezli Jones & Vining, 90 yıldır kalıp üretiyor. Puma, Nike ve Adidas gibi müşterilerinin peşinden 2011’de Vietnam’a geldi. Bugün ülkede 500 işçisiyle yılda 500 bin kalıp, 20 milyon iç taban ve 120 milyon tabanlık üretiyor. Fabrikanın üretiminin yaklaşık yüzde 70’i yakındaki ayakkabı fabrikalarına gidiyor.
Ho Chi Minh’e bir saat uzaklıktaki fabrikada işçiler metal kalıplara sıcak ve renkli sıvılar doldurarak köpük iç tabanlar üretiyor. Başka bir bölümdeyse plastik parçaları dönen makinelerde ayak şekline bürünüyor. Her sabah gün doğduktan kısa süre sonra kamyonlar fabrikaları beslemek için yola çıkıyor.
ABD ile Vietnam arasında Temmuz’da açıklanan ilk ticaret anlaşması hâlâ birçok soruyu yanıtsız bıraktı. En önemlisi “transshipment” yani Çin’de üretilip Vietnam üzerinden ABD’ye giren ürünler konusu. Trump yönetimi, bu tür ürünlere yüzde 40 vergi koymak istediğini söyledi, ancak kriterleri netleştirmedi.
Jones & Vining CEO’su Jim Salzano "Spor ayakkabı üretimi artık Vietnam’da ve Çin’e çok az bağımlı” dedi, ancak bazı malzemelerin hâlâ Çin’den geldiğini de sözlerine ekledi.
Pirinç tarlalarından fabrika hatlarına
Çoğu zaman, kamyonlar ayakkabı fabrikalarını Ho Chi Minh’e ve limanlarına bağlayan yolda ağır ağır ilerliyor. Yol boyunca kepçelerle dolu arsalar, konteyner yığınları göze çarpıyor.
Yol kenarında yapışkan pirinç keki satan 47 yaşındaki Pham Kieu Diem, eskiden her tarafın pirinç tarlası olduğunu hatırlattı ve “O zamanlar fabrika yoktu, uzun yol boyunca sadece bir iki ev vardı” dedi.
Temmuz 1995’te, Viet Vinh adında bir fabrika, pirinç tarlalarının üzerine kuruldu. Diem “Tarihi hatırlıyorum çünkü orada çalışan ilk işçilerden biriydim” ifadelerini kullandı. Diem 17 yaşındaydı ve 19 yıl fabrikada kaldı.
dokuzuncu sınıfta okulu bırakıp ailesiyle pirinç ve fasulye yetiştiren Diem, “Ayakkabı yapmayı bilmiyordum ve hiç sneaker giymemiştim” şeklinde konuştu ve şöyle devam etti:
“Aldığımız parayla ben ve iki kız kardeşim biraz toprak aldık. Üzerine bir ev yaptık, bu da gelirimize katkı sağladı ve hayatımızı daha iyiye çevirdi”
© 2025 The New York Times Company
