Anton Troianovski, Yuliya Parshina-Kottas, Oleg Matsnev, Alina Lobzina, Valerie Hopkins ve Aaron Krolik / The New York Times
Banyo duvarında savaş karşıtı bir karalama. Bir DJ'den Ukraynaca bir şarkı isteği. Mavi-sarı atkılı bir fotoğraf. Ya da okulda bir sınıf arkadaşı tarafından kaydedilen bir konuşma. Rusya'da bunların hepsi kovuşturma sebebi oldu.
Sansür yasası
Binlerce mahkeme belgesi Rusya'nın savaş karşıtı söylemlere yönelik totaliter baskısını anlatıyor. Ukrayna'yı işgal ettikten günler sonra Rusya Devlet Başkanı Vladimir Putin, orduyu itibarsızlaştırmayı yasadışı hale getiren bir sansür yasası imzaladı. Yasa o kadar geniş kapsamlıydı ki sözcüsü bile konuşma sınırını aşmanın kolay olduğunu kabul etti. Savaşın ilk 18 ayında bu yasa çok sayıda sıradan Rus'un suçlanmasına neden oldu.
6 bin 500 kişiye ceza
New York Times'ın Ağustos ayına kadar Rus mahkeme kayıtları üzerinde yaptığı bir analize göre yasa, 6 bin 500'den fazla kişinin tutuklanmasına ya da para cezasına çarptırılmasına yol açtı; bu sayı ayda ortalama 350'den fazla. Bu, Rusya'nın 146 milyonluk nüfusunun küçük bir yüzdesi, ancak Times her davanın ayrıntılarını analiz ederek Kremlin'in baskısının olağanüstü erişimini ortaya çıkardı. Savaşı sorgulayan veya Ukrayna'ya sempati duyduğunu belli eden herkes özel bir konuşmada bile artık Rusya'da kovuşturmaya tabi tutulabilir.
Görünüşe göre hiçbir adım çok küçük değil. Yargıçlar, Ukrayna bayrağının renkleri olan mavi ve sarı giysiler giymenin bile cezalandırılabileceğine hükmetti. Ve insanlar giderek daha fazla yurttaşlarını ihbar ettiği için çok az güvenli alan var. Carnegie Rusya Avrasya Merkezi'nde kıdemli bir araştırmacı olan Andrei Kolesnikov, "Tamamen bilinmeyen, isimsiz, kamuya açık olmayan, sadece bir şeyler yazan ya da bir yerlerde bir şeyler söyleyen çok sayıda insan darbe alıyor" dedi.
Otosansür uygulamaya başladılar
Bu sansürün boyutlarını daha iyi anlamak için Times, Rus insan hakları ve hukuki yardım grubu OVD-Info tarafından sağlanan yeni yasa kapsamındaki kovuşturmalarla ilgili kamuya açık tüm kayıtları içeren bir veri tabanını aylarca analiz etti. İlk kez suç işleyenler genellikle 30 bin ruble (Rusya'daki ortalama aylık maaşın yaklaşık yarısı) para cezasına çarptırılırken, tekrar suç işleyenler hapis cezasına çarptırılabilir. Madde 20.3.3 olarak bilinen yasa, Rusya'nın savaş zamanı baskılarında en yaygın kullanılan araç haline geldi.
Buna karşılık olarak pek çok Rus otosansür uygulamaya başladı. Ceketine savaş karşıtı bir mesaj yazdığı için kovuşturmaya uğrayan özel okul öğretmeni Demyan Bespokoyev bu süreci, "Kafanızın içinde bir hapishane oluşuyor" sözleriyle anlattı.
Paylaşımları beğenmeleri bile sorun
Rus askerlerinin Ukrayna'nın Buça kentinde gerçekleştirdiği vahşet 2022 baharında gün ışığına çıkarken, Kremlin'in bu acımasız eylemleri inkâr etmesi Rusya'da bazılarını öfkelendirdi. Buça ile ilgili bir tür protesto nedeniyle 70'ten fazla kişi hakkında dava açıldı. Bazı insanlar savaştan bahsetmeden bile hedef alındı. Ukrayna renkleri ya da aktivistlerin barış sembolü olarak sergiledikleri yeşil kurdele taktıkları için kovuşturmaya uğradılar. Diğerlerinin başı ise Ukrayna'yı desteklediklerini açıkça belirttikleri için derde girdi. Aynı zamanda hükümet, insanların savaş karşıtı paylaşımları beğenmeleri de dahil olmak üzere internet üzerinden yapılan protestoları da engellemeye başladı.
Rusya'nın batısındaki küçük Iglino kasabasında, şu anda 76 yaşında olan Zaynulla Gadzhiyev adlı emekli bir tren makinisti sosyal medya hesabında, "Rusya'yı artık hiçbir şey çöküşten kurtaramayacak" mesajını paylaştı. Özel okulda öğretmenlik yapan 22 yaşındaki Bespokoyev, dedesinin İkinci Dünya Savaşı'nda giydiği ve üzerine Bespokoyev'in yazdığı paltoyu giyerek Petersburg metro istasyonunda yürüdü. Bespokoyev, "Acı çekiyorum ve korkuyorum. Savaş istemiyorum" dedi.
Ülkeyi terk etmeye teşvik ediliyorlar
Sibirya'nın Novosibirsk kentinde yerel bir gazeteci olan Marina Tsurmast, bir kağıda kırmızı kalemle Bucça yazdı ve Rusya'nın Kırım'ı ilhakının yıldönümünü kutlayan bir sergi standının üzerine yapıştırdı. Polis memurları onu olay yerinde gözaltına aldı. Üçü de 30 bin ruble, yani o zamanki parayla yaklaşık 500 dolar para cezasına çarptırıldı. Ordunun itibarını zedelemekten hüküm giyen binlerce kişi için para cezaları, karşılaştıkları sorunların küçük bir parçası. Yapılan mülakatlar, mahkumiyetlerin toplumsal kınama ve iş bulmada zorluklar getirdiğini, bazı insanları Rusya'yı tamamen terk etmeye teşvik ettiğini gösteriyor.
Birbirlerini ihbar ediyorlar
Baskılar insanların işyerlerine, kiliselerine, arabalarına ve en az 86 vakada evlerine kadar ulaştı. Yetkililer ayrıca insanları gardlarını düşürdükleri anlarda da hedef aldı: En az 144 davada sanıkların alkolün etkisi altında olduğu iddia edildi. Yasa, insanların hesaplaşmasına ya da vatandaşlarını ihbar etmesine izin veriyordu. Times, bir kişinin bir başkasının yorumlarını veya davranışlarını yetkililere bildirdiği 100'den fazla vaka buldu.
Polis memurları 25 Eylül 2022 sabahı 29 yaşındaki Daria Ivanova'nın Moskova'daki dairesine girdi ve söylediğine göre ayakkabılarını giymesine fırsat vermeden onu dışarı çıkardı. Polisin söylediğine göre, güvenlik kameraları onun ve bir arkadaşının Putin'in seferberliğini protesto etmek için esprili posterleri asan kişiler olduğunu tespit etti. Ivanova 11 saat boyunca gözaltında tutulduğu sırada dövüldüğünü söyledi. Şimdi iş bulma ihtimaline pek sıcak bakmıyor. Bir arkadaşı ona, mahkumiyeti göz önüne alındığında, arkadaşının çalıştığı devlet şirketinde güvenlik servisi tarafından asla onaylanmayacağını söyledi.
2023'te sosyal medyaya odaklanıldı
Geçen yıla gelindiğinde, baskılar nedeniyle kamusal protestolar neredeyse tamamen ortadan kalkarken, muhalefet için ana araç olarak internet oldu. Uzmanların Kremlin'in savaş karşıtı söylemi bastırmadaki başarısının kanıtı olarak gördükleri toplam kovuşturma sayısı 2023'te azaldı. Açılan davaların çoğu çevrimiçi eylemlerle ilgiliydi. Yetkililer, YouTube ve Instagram'dan rastgele yabancılarla görüntülü sohbetlerin yapıldığı Chatroulette'e kadar geniş bir platform yelpazesindeki konuşmaları hedef aldı.
Özel konuşmaları delil oldu
İnsanların özel olmasını bekledikleri yazışmalar aleyhlerinde delil olarak kullanıldı. Birçoğu kapalı sohbet gruplarındaki yazışmalar nedeniyle yargılandı. Ancak yetkililer en çok Rusya'nın en popüler sosyal ağı olan ve kolluk kuvvetleriyle işbirliği yaptığı bilinen VK'daki paylaşımlara baskı uyguladı. Times konuyla ilgili binden fazla vaka buldu.
Haziran ayında Rusya Anayasa Mahkemesi, adli yardım grubu OVD-Info'nun itirazı karşısında sansür yasasını onayladı. Mahkeme, insanların Rus ordusu hakkındaki olumsuz değerlendirmelerinin ordunun performansını olumsuz etkileyebileceğini ve bunun da ulusal güvenlik riski oluşturduğunu söyledi. Ancak mahkeme, tam olarak neyin yasadışı söylem olarak nitelendirileceğine karar vermeyi tek tek hakimlere bıraktı, Kremlin'in benimsediği yasanın keyfiliğinin dikkate değer bir kabulü.
"Çok ince bir çizgi"
Putin'in sözcüsü Dmitry Peskov, Kasım ayında verdiği bir röportajda savaşa yönelik haklı eleştiri ile itibarsızlaştırma arasındaki farkı açıklaması istendiğinde, bunu belirlemenin zor olduğunu söyledi. Peskov, "Çizgi nerede? Size söyleyemem. Çok ince bir çizgi" dedi.
Avukatlar şu an için kovuşturmaların hacminin, her davanın gerektirdiği büyük miktarda evrak işi nedeniyle kontrol altında tutulduğunu söylüyor. Sonuç olarak, savaş karşıtı söylemin birçok örneği hala cezasız kalıyor. Ancak uzmanlar, kovuşturmalar daha rutin hale geldikçe ve yetkililer çevrimiçi söylemi denetlemeye odaklandıkça, soruşturma başlatmak ve dava açmak için otomatik yollar geliştirebileceklerinden korkuyor. OVD-Info avukatlarından Polina Kurakina, "Otomatizasyon için araçlar geliştirildiğine dair raporlar göz önüne alındığında, bu korku kesinlikle var" dedi.
Otomatik bir sistem geliştirildi
Örneğin Rusya'nın Pasifik kıyısındaki Primorye bölgesi, geçtiğimiz ay insanların diğer şeylerin yanı sıra kötülüğü teşvik eden herkesi ihbar etmelerine olanak tanıyan anonim bir Telegram hizmeti başlattı. Geçen yıl Rusya'nın internet düzenleyicisinden sızan bir bilgi, sosyal medya ve haber sitelerini siyasi açıdan hassas içeriklere karşı taramak için otomatik sistemler geliştirdiğini gösterdi. Kremlin'in baskı kampanyası pek çok açıdan istediği sonuca ulaşmış durumda. Yargılananlardan bazıları ülkeden kaçarken, diğerleri savaşı protesto etme dürtülerini bastırdı.
Yine de bazı insanlar hala protesto ediyor. Ekim ayında bir yargıç, 18 yaşındaki Anna Sliva'nın Moskova'daki Sovyet çalışma kampları anıtında "Sivilleri öldürmeyi ve hapsetmeyi durdurun" yazılı bir pankart açtığı için 50 bin ruble para cezası ödemesine karar verdi. Sliva, eyleminin, çocukları kendisine "Anne, savaş başladığında sen ne yaptın?" diye sorarsa bir cevap olacağını söyledi.
© 2024 The New York Times Company
