Parlak yeşil gözleri ve milyonlarca yıldır değişmeyen biçimleriyle gulper köpekbalıkları, okyanusun en az bilinen canlıları arasında. 200 ila 1.500 metre arasındaki derinliklerde yaşayan bu türler, bugün insan faaliyetleri yüzünden ciddi bir yok oluş tehdidi altında. Üçte ikisi resmî olarak tehlikede; bazı popülasyonlar son 20 yılda yüzde 80’in üzerinde küçüldü.
Bu dramatik gerilemenin temel nedeni, gulper köpekbalıklarının karaciğerlerinden elde edilen ve yüksek oranda skualen içeren yağ. Antioksidan ve nemlendirici özelliği nedeniyle kozmetikten güneş kremlerine, tıraş losyonundan hemoroid kremlerine kadar geniş bir ürün yelpazesinde kullanılıyor. 2023’te 150 milyon dolarlık bir pazara ulaşan skualenin hâlâ önemli bir bölümü hayvan kaynaklı.
Derin deniz türleri ilk kez gündemde
24 Kasım–5 Aralık arasında Özbekistan’ın Semerkand kentinde devam eden CITES (Nesli Tehlikede Olan Türlerin Uluslararası Ticaretine İlişkin Sözleşme) toplantısında, tüm gulper türlerinin Ek II listesine alınması önerisi tartışılıyor. Bu liste, uluslararası ticareti tamamen yasaklamıyor ancak sıkı kontrol ve sürdürülebilirlik şartları getiriyor.
Bugüne dek CITES koruma listesinde 145’ten fazla köpekbalığı ve vatoz türü yer almasına karşın, hiçbir derin deniz türü düzenleme kapsamına alınmamıştı. Teknolojinin ilerlemesi ve sığ sulardaki stokların azalmasıyla balıkçılığın derin sulara kayması ise bu türleri giderek daha kırılgan hâle getiriyor.
IFAW (International Fund for Animal Welfare) politika direktörü Matt Collis, CNN’e yaptığı açıklamada son 20–30 yıldaki düşüşlerin 'katastrofik' olduğunu belirtiyor:
“Bu türler çok geç olgunlaşıyor ve çok az yavru veriyor. Memelilere daha yakın bir üreme ritimleri var. Bir kez düştüklerinde toparlanmaları onlarca yıl alıyor.”
Nitekim araştırmalar, Avustralya’da ağır biçimde aşırı avlanan dumb gulper türünün yalnızca yüzde 25 oranında toparlanmasının 86 yıl süreceğini gösteriyor.
Kozmetikte bitkisel alternatifler var ama yeterince kullanılmıyor
Skualenin yüzde 80’inin artık bitkisel kaynaklardan (özellikle zeytinyağı ve şeker kamışı) elde edildiği belirtilse de, talep hâlâ binlerce köpekbalığının avlanmasına neden oluyor. Bir ton skualen için yaklaşık 3 bin köpekbalığı öldürülüyor.
L’Oréal ve Unilever gibi büyük markalar 2008’den bu yana hayvansal skualeni ürünlerinden çıkardı. Bununla birlikte, BLOOM’un 2015’te yaptığı analizde incelenen nemlendiricilerin yüzde 20’sinde hâlâ köpekbalığı kaynaklı skualene rastlandı.
Biossance gibi tamamen bitkisel skualen kullanan markalar ise, sürdürülebilir alternatiflerin hem mevcut olduğunu hem de performans açısından daha üstün sonuçlar verdiğini vurguluyor.
Uluslararası düzenleme kritik eşik
IFAW’a göre markalara yönelik baskı tek başına yeterli değil; asıl etkili araç, karşılığı olan uluslararası ticaret kuralları. CITES listesine alınan türlerde ülkeler sürdürülebilirlik analizleri yapmak, kaçak ticareti engellemek ve raporlama yükümlülüklerini yerine getirmek zorunda kalıyor. Bu koşullar karşılanmazsa ticaret askıya alınabiliyor.
Bu nedenle, bazı ülkelerin gulper balıkçılığını yeniden açmaya hazırlandığı bir dönemde CITES oylaması kritik bir eşik olarak görülüyor. Collis’in uyarısı oldukça net:
“Bu türler diğer balıklar gibi değil. Aynı hızda büyümüyor, çoğalmıyor. Bu sömürü seviyesini kaldıramazlar. Eğer şimdi adım atılmazsa, geri dönüşü olmayan bir noktaya çok yakınız.”
Kaynak: Gazete Oksijen
