Kozmosun uçsuz bucaksız sahnesinde, çok az sayıda gösteri insan ruhunu bir Güneş tutulması kadar derinden etkileyebilir. Ay’ın Dünya ile Güneş arasına girerek bizi gündüz karanlığına gömdüğü bu göksel bale, Evren’deki mütevazı yerimizi bize bir anlığına hatırlatan bir anı gibidir. Ve görünen o ki, aslında her 18 ayda bir gerçekleşen (hatta parçalı Güneş tutulmalarını katarsak, her yıl 2 ilâ 5 defa gerçekleşen) bu muhteşem olay, doğru zamanda doğru yerde yaşandığında ülkelerin ekonomisine adeta bir elektrik şoku vererek onları canlandırabiliyor. İşte tam da bu nedenle, ABD’nin hem yüzölçümü hem nüfus hem de GSYH bakımından en büyük ikinci eyaleti olan Teksas, 8 Nisan 2024’te yaşanacak tam Güneş tutulmasında “en kârlı 22 dakikasını” yaşamak üzere kolları sıvamış hâlde.
Gerçekleşen çok gözlemlenebilen tutulma ise az
Az önce de bahsettiğim gibi Güneş (ve Ay) tutulmaları, aslında oldukça sık yaşanan doğa olayları: Ay Dünya’nın, Ay-Dünya ikilisi de Güneş’in etrafında döndükçe, ister istemez bazen Ay, Güneş ile Dünya’nın, bazense Dünya, Ay ile Güneş’in arasına girerek, Güneş’ten uzak olan taraftaki gök cismi üzerine bir gölge düşürüyor. “Sizigi” veya “karşı konum” adı verilen bu hizalanma, bizim Dünya’dan Ay veya Güneş’in “tutulduğunu”, yani “karanlığa gömüldüğünü” düşünmemize neden olan görsel bir şölen yaratıyor. Tabii bu gölgenin düştüğü yer, 3 gök cisminin konumlarına göre zaman içinde değiştiği için ve Dünya’nın %70’i sularla kaplı, karalarınınsa sadece küçük bir bölümü büyük popülasyon merkezlerine sahip olduğu için, Ay’ın gölgesi çoğu zaman kimsenin olmadığı yerlere denk geliyor ve bu nedenle tutulmaların ezici çoğunluğu genellikle çok az sayıda kişi tarafından deneyimlenebiliyor.
Aslında Ay gibi ufacık bir cismin Güneş’i tamamen kapatabiliyor olması size ilk etapta şaşırtıcı gelebilir. Çünkü Güneş’in içine Dünya’dan 1 milyon tane, Dünya’nın içineyse Ay’dan 50 tane sığdırmamız mümkün. Dolayısıyla Güneş’in yanında Ay, bir toz zerresi kadar bile değil. Ama işte astronomik geometri, bazen sıradışı durumları doğurabiliyor: Ay ile Güneş arasındaki mesafe, Ay ile Dünya arasındaki mesafenin 400 katı kadar – ve aynı zamanda Güneş’in çapı, Ay’ın çapının 400 katı kadar. Bu iki sayının birbirine çok yakın olması nedeniyle Ay, Güneş’in önüne tam olarak geçtiğinde, Güneş’ten çok daha küçük olmasına rağmen, aynı zamanda bize Güneş’ten bir o kadar da yakın olduğu için, Güneş sistemini bir arada tutan dev yıldızımız Güneş’i neredeyse kusursuz olarak kapatabiliyor. Bu, tıpkı başparmağınızı uzatarak uzaktaki devasa bir dağı kolaylıkla kapatabilmeniz gibi... Parmağınızı gözünüze ne kadar yaklaştırırsanız, kapatabildiğiniz alan da o kadar büyüyor. Tutulmalar sırasında olan da işte bu.
Kozmik ölçekte oldukça önemsiz bir hadise ama...
Aslında tutulmaların kendi başlarına kozmik ölçekte hiçbir önemi veya anlamı yok: Nasıl ki bir odanın içindeki ışığın etrafında hareket ettiğimizde gölgemiz farklı yerlere düşüp o cisimleri karartıyor, Evren’e saçılmış mumlar olan yıldızların etrafındaki kaya parçaları da yörüngeleri boyunca hareket ettiklerinde farklı yerlere gölgeler düşürerek oralardaki cisimleri karartıyorlar. Olay, özünde bundan ibaret. Ama işte, bu gölge oyununa sebep olan cisimler basit bir şekilde insan eli veya bir masanın üstünde duran bir kitap gibi şeyler değil de, yıldızlar, gezegenler ve onların uyduları olduğunda, özünde Güneş’in ruhani koronasına tanıklık etmemizi sağlayan kozmik bir tesadüften ibaret olan tam Güneş tutulmaları da ister istemez büyük anlatıların başrolüne yerleşiyor.
Tabii tutulmaların son derece pratik faydaları da var. Modern bilim, tutulmaları evreni anlamak için bir pencere olarak kullanıyor. Örneğin 1919’daki tam güneş tutulması sırasında yapılan gözlemler, Einstein’ın genel görelilik teorisini doğruladı
Gerçekten de Güneş tutulmaları, tarih boyunca huşu ve korku ile izlenmiş, çoğu durumda da iyi veya kötü olaylara işaret eden bir “kehanet” olarak yorumlanmıştı. Eski uygarlıklar bu olayları açıklamak için ayrıntılı mitler üretti, bunları tanrıların ya da canavarların eylemleri olarak gördüler. Ancak günümüzde, astrologlar gibi bazı sahtebilimciler hariç, bu doğa olayını “kehanet” veya “mesaj” olarak yorumlayan kimse kalmadı. Artık daha ziyade, bu muhteşem dansın tadını çıkarmayı seçiyoruz.
Tabii tutulmaların son derece pratik faydaları da var. Modern bilim, tutulmaları evreni anlamak için bir pencere olarak kullanıyor. Örneğin 1919’daki tam Güneş tutulması sırasında yapılan gözlemler, Einstein’ın genel görelilik teorisini doğruladı ve yıldızlardan gelen ışığın, tıpkı teorisinin öngördüğü gibi, Güneş’in yerçekimi tarafından büküldüğünü gösterdi. Keza Antik Yunan düşünürleri tutulmalardan faydalanarak Güneş ve Ay gibi cisimlerin büyüklüklerini ve Dünya’ya olan mesafelerini dönemlerine göre son derece yüksek denebilecek bir hassasiyetle hesaplamayı başardılar.
Tam Güneş tutulmaları, Evren’i anlamamızda çok önemli bir rol oynadı. Genel göreliliğin doğrulanmasının ötesinde, bilim insanlarının Güneş’in koronasını (yani Güneş tutulması sırasında Ay’ın sınırlarının hemen dışındaymış gibi gözüken o “taç” kısmını) ayrıntılı olarak incelemelerine olanak sağlayarak, Güneş rüzgarları ve onları şekillendiren manyetik alanlar hakkında keşiflere yol açtı. Tutulmalar, ayrıca iyonosferi ve onun radyo dalgaları üzerindeki etkilerini gözlemlemek için benzersiz koşullar sağlayarak Dünya atmosferi hakkındaki bilgilerimize katkıda bulundu.
Görünen o ki tam tutulmanın yaşanacağı patika büyük şehir merkezlerine denk geldiği zamanlarda, bu kozmik dansın yeryüzünde çok ciddi bir ekonomik faydası da olabiliyor! Örneğin 8 Nisan 2024’te yaşanacak ve ne yazık ki sadece Kuzey Amerika’da görülebilecek olan tutulma patikası; Teksas, Arkansas, Indiana ve Maine gibi eyaletler üzerinden geçecek. Bunlar arasında en yüksek popülasyona, yüzölçümüne ve ekonomik güce sahip olan eyalet olan Teksas’taysa Ay’ın gölgesi, eyaletin en büyük 4 popülasyon merkezinden üçünden, yani toplamda 13 milyon kişinin yaşadığı Dallas-Fort Worth, Austin ve San Antonio’dan geçecek. Bunun öylesine büyük bir turist mıknatısı olması bekleniyor ki, tutulmanın yaşandığı patikadaki görece küçük kasaba ve şehirlerde “acil durum” ilân edilmek zorunda kalındı; çünkü buralardaki belediyelerin, tutulma civarındaki günlerde kimi durumda 2-3 katına çıkması beklenen popülasyonun temel ihtiyaçları (yiyecek, barınma, güvenlik vs.) karşılayamaması gibi bir risk bulunuyor.
‘Eclipseconomics’ hesaplamalarında rekor beklentisi
Ancak bu olayın en büyük faydası, bu bölgelerde müthiş bir ekonomik canlanmayı tetikleyecek olması. San Antonio’daki Teksas Üniversitesi’nde yardımcı doçent olarak çalışan ve benim de kuzenim olması şansına sahip olduğum ekonomist Bülent Temel, buna “Eclipsenomics”, yani “Tutulma Ekonomisi” adını veriyor. 22 dakika sürecek olan bu tutulma, onun yaptığı hesaplamalara göre Teksas eyaletine 150 ilâ 603 milyon dolarlık bir gelir getirecek. Bu bakımdan bu 22 dakika, Teksas’ın 179 yıllık tarihindeki “dakika başına en kârlı 22 dakika” olarak tarihe geçebilir.
Yine yaptığı hesaplara göre sırf bu olay için eyaleti ziyaret eden veya eyaletin bir yerinden diğer yerine seyahat etmeyi göze alan kişilerin kişi başı harcaması 299 dolar civarında olacak. Ancak ekonomideki temel bir prensip, yapılan harcamaların ekonomiyi harcanan miktardan biraz daha fazla tetiklemesidir. Çünkü bir yerde bir harcama yaptığınızda, satıcı sizden aldığı paranın bir kısmını birikime dönüştürür, diğer kısmınıysa gidip başka bir yerde harcar. O kişi de kazancının bir kısmını biriktirir, diğer kısmını harcar. Bu böyle devam eder... Bunları bir bütün olarak hesapladığınızda, coğrafyaya bağlı olarak değişen bir “stimülasyon katsayısı” ortaya çıkar: Bu katsayı Teksas için 1.29 civarında (ABD ortalaması 0.64 civarında). Yani harcanan her 1 dolar, Teksas’ta ekonomiyi toplamda 2.29 dolar, ABD genelindeyse 1.64 dolar civarında tetikliyor. Bu da Güneş tutulması nedeniyle Teksas ekonomisinin müthiş bir şekilde hareketlenmesi demek!
Milyarlarca yıldır var, biz ise buralarda yeniyiz
Bir anlığına durup düşünecek olursanız bu, gerçekten baş döndürücü bir olay: İnsandan çok ama çok önce var olmuş gök cisimleri, milyarlarca yıl boyunca birbirleri üzerine gölge düşürdüler ve trilyonlarca yıl boyunca düşürmeye devam edecekler. Bu gölgelerin düştüğü gezegenlerden birinde başlayan yaşam, 4 milyar yılın sonunda “insan” denen bir türü yaratıyor ve bu tür, iri beyni sayesinde inşa ettiği sistemler içerisinde “ekonomi” denen bir sahayı doğuruyor. Bu sahanın çalıştığı özneyse, milyarlarca yıldır süregelen bu olaylara bir kez olsun tanıklık edebilmek isteyen insanların, yine aynı beynin ürünü olan modern teknolojiden faydalanarak uçaklarla, arabalarla, motosikletlerle seyahat edip ulaştıkları yerlerde ekonomik yaşantıyı canlandırıyor.
Gerçekten de Evren, onu sadece bir bütün olarak düşündüğünüzde sırlarını size gösteriyor. Bunu yapabilme yetisi, bana kalırsa bir insanın ömrü içinde edinebileceği en büyük yetenek.
