Ucuz para devri kapandı mı?

The New York Times Faizler yüksek. Hisseler, özellikle de Tesla gibi popüler hisseler düşüşte. Kripto paralar ise görkemli bir şekilde çöktü. Neler oluyor? Okuduğum birçok kişi aşağı yukarı şu minvalde kapsayıcı bir anlatı öneriyor: Son 10 belki de 20 yılda FED faiz oranlarını yapay şekilde düşük tuttu. Yatırımcılar daha iyi getiri sağlayacak şeylerin peşine düşünce bu düşük oranlar her piyasada balonlar yarattı. Ama ucuz para devri kapandı ve artık hiçbir şey eskisi gibi olmayacak. Anlatının cazibesi ortada: Her şeyi tek bir hikayeye bağlıyor. Ancak H.L. Mencken’den alıntı yapmak gerekirse, her ekonomik sorun için herkesin bildiği sade, makul ve yanlış bir açıklama vardır. Hayır, faiz oranlarının düşüklüğü yapay bir durum değildi; hayır, bu yüzden yeni balonlar ortaya çıkmadı; hayır, ucuz para devri muhtemelen kapanmadı. İsterseniz faizle başlayalım. Reel faiz, beklenen enflasyon oranının faiz oranından çıkarılmasıyla elde edilen rakamdır. 1960’lardan bu yana 10 yıllık ABD devlet tahvillerine bakınca 2000’den sonra reel faizlerde gerçekten büyük düşüş var. Peki bu düşüş “yapay” mıydı? Yapay düşüş diye bir şey olabilir miydi? Kısa vadeli faiz oranları FED tarafından belirleniyor; uzun vadeli faizler ise gelecekte beklenen kısa vadeli faiz oranlarının bir yansıması. Doğal faiz nedir? Her faiz oranı para politikasından muhakkak etkileniyor. Ancak iktisatçılar uzun süredir “doğal faiz oranı” diye bir şeyden bahsediyor. Anlamı şu: Ne ekonomik durgunluğa yol açacak kadar yüksek ne de aşırı enflasyon getirecek kadar düşük olan, fiyat istikrarı ile tutarlı bir faiz oranı. O zaman FED’in faizleri sürekli doğal oranın altında tuttuğu mu iddia ediliyor? Eğer öyleyse neden son zamana dek aşırı enflasyon görülmedi? Çünkü 2021’e kadar FED yıllık yüzde 2’lik enflasyon oranı hedefini aşağı yukarı tutturmuştu. Peki doğal faiz neden bu kadar düşüktü? Akla ilk gelen cevap FED’in geçmiş tecrübelerden hareketle ekonomide resesyona girmemek adına faizleri düşük tutmak zorunda olduğunu öğrenmiş olmasıydı. Birazdan daha derin cevaplara da değineceğim. Ama bütün bu dönem boyunca FED’in faizleri aşırı düşük tuttuğunu düşünüyorsanız aslında FED’in bir şeylerden kaçınmak adına ekonomiyi kasten buhrana sürüklediğini söylemiş oluyorsunuz. Bilindik açıklama, “Belki ürün ve hizmet fiyatları fırlamadı ama varlık balonlarının hali ortada!” şeklinde. Gerçekten de düşük faiz döneminde bazı büyük balonlar gördük. 2000’lerin ortasındaki büyük emlak balonu küresel mali krize zemin hazırlamıştı. Ardından kripto, sosyal medyada şişirilen hisseler, Elon Musk ve Bored Apes gibi balonlarla karşılaştık. Ancak bu balonların düşük faizden kaynaklandığını iddia ediyorsanız faizler düşmeden önce de bazı etkileyici balonlar bulunduğu gerçeğiyle yüzleşmeniz gerekiyor. Faiz-teknoloji ilişkisi Bazı okurlarımın 1990’ların sonunda teknoloji şirketi hisselerinin ne kadar çok reklamı yapıldığını hatırlayamayacak kadar genç olabileceğini umuyorum ama şüpheliyim. Bilişim teknolojisi harika bir şey olsa da yaşam kalitemizi iyileştirmedeki somut katkısı birçoklarının beklediğinden çok daha az oldu. Esas konuya dönecek olursam, bilişim teknolojisi devrimi gerçek olsa da insanların teknoloji hisseleri için ödediği fiyatların karşılığını vermedi. İçindeki tüm çılgın değerlemeler ve sahtekarlıklarla birlikte teknoloji balonu reel faizin geçmiş standartlara göre yüksek, yakın geçmişle kıyaslandığında ise çok daha yüksek olduğu bir dönemde ortaya çıktı. Başka bir deyişle FED’in zayıf ve daha geniş bir ekonomiye payanda sağlamak adına faizleri düşük tutmadığı dönemlerde de balonlar, hatta kısmen sahtekarlıkla şişirilen balonlar bile belirebiliyor. Yine de faiz oranları son birkaç ayda yükseldi. Bu, ucuz para devrinin kapandığı anlamına mı geliyor? Bu soruyu cevaplamak için FED’in neden bunca zamandır faizleri bu kadar düşük tutma zorunluluğu hissettiğini sormak gerekiyor. Seküler durgunluk geri mi geldi? Basit cevap şu: 2000 yılından, özellikle de küresel mali krizden bu yana işletmeler faizlerin çok düşük olduğu durumlar dışında hane halkı tasarruflarının tamamını kullanacak şekilde bir yatırım harcaması seviyesini sürdürmek istemiyor. Bu rahatsızlığa maalesef “seküler durgunluk” deniyor. Maalesef dememin sebebi bunun genellikle “düşük faiz” değil “yavaş büyüme” anlamına geldiği şeklinde yanlış yorumlanması. “Seküler durgunluk” kavramı ilk kez 1930’larda ortaya atılmıştı ancak II. Dünya Savaşı sonrası ekonomik patlama nedeniyle anlamını yitirmiş gibiydi. Ama Japonya 1990’ların sonunda sürekli durgunluğa ve çok düşük faiz oranlarına sahne oldu; 2008 mali krizinin ardından gelişmiş dünyanın tamamı kendini benzer bir durumda buldu. Seküler durgunluğun sebebi ne? Olağan şüpheli demografik yapı. Çalışma çağındaki nüfus daha yavaş artmaya başladıkça veya küçüldükçe yeni ofis alanlarına, alışveriş merkezlerine, hatta konutlara duyulan ihtiyaç azalıyor ve neticede talep zayıflıyor. Amerika’da da verimli çalışma çağındaki nüfus on yıllarca büyüdükten sonra tam faizlerin düşmeye başladığı dönemde duraklamaya geçti. Üstelik demografik sorun ortadan kalkacak gibi değil. Aksine göç oranlarının düşmesi sebebiyle bu etki daha da yoğunlaşacak gibi görünüyor. Dolayısıyla düşük faiz devrine geri döneceğimizi düşünmek son derece makul. İyi de o zaman faizler neden yükseldi? FED şu anda faizleri enflasyonla mücadele için artırıyor. Ama bu muhtemelen geçici bir hamle: Enflasyon muhtemelen önümüzdeki yılın sonunda tekrar yüzde 2-3 civarına inince FED faiz oranlarını yine düşürecek. Aslında gelecekteki FED politikasının beklentilerini yansıtan uzun vadeli reel faizler pandemide iyice düştükten sonra şimdi yükselişte buna karşın 2018-19’daki seviyeye ancak gelebilmiş durumda. Bu da piyasanın ucuz para devrinin geri döneceği kanısında olduğunu gösteriyor. Peki gelecekte yeni balonlar göreceğimiz şeklinde de yorumlanabilir mi? Evet ama faizler yüksek kalsaydı daha da çok balon ortaya çıkacaktı. Ne de olsa abartının sonu yok. © 2022 The New York Times Company

Paul Krugman

Diğer Yazarlar

Köylerde endişe büyük: Duman var mı diye gözümüz hep ufukta

Çağı yakalamak

"Türkiye kuraklık bandının kıyısında"

Denizin gizlediği mektuplar vardı

Adem’i olmayan Havva’lar dünyası

Ucuz para devri kapandı mı?