Kuşlar karla kaplı binaların üzerinde düzensiz bir şekilde uçtu. Köpekler yüksek sesle uludu. Ardından Türkiye ve Suriye'de meydana gelen yıkıcı bir deprem binaları yerle bir etti ve 20 binden fazla insanın ölümüne yol açtı. Sosyal medyada bazı kullanıcılar, 7.8 büyüklüğündeki depremden ve önemli artçı sarsıntılardan hemen önce hayvanların garip davrandığını öne sürdü. Hayvanların güçlü depremleri insanlardan önce algılayabildiği fikri en azından eski çağlardan beri var olan bir teori.
Bunu destekleyen bilimsel araştırmalar var. Bilim insanları, sismolojik makinelerin insan vücudunun algılayamadığı sarsıntıları algılayabilmesine benzer şekilde, hayvanların da daha güçlü deprem dalgaları gelmeden saniyeler önce yerin altından gelen küçük ön şokları algılayabilecek donanıma sahip olduklarını söylüyor. Hatta bazı araştırmacılar, hayvanların bu sarsıntıları öncü sarsıntılardan önce hissedebileceklerini iddia ediyor.
2013'te Alman bilim insanları bir fay hattı boyunca yuva yapan karıncaları videoya çekmiş ve depremden önce olağan rutinlerini değiştirdiklerini, geceleri daha aktif, gündüzleri ise daha az aktif olduklarını tespit ettiler.
ABD Jeolojik Araştırmalar Kurumu'na (USGS) göre bir depremden saniyeler önceki anormal hayvan davranışları, iki tür sismik dalga arasındaki farktan kaynaklanıyor. Birincil ya da P dalgaları depremden ilk yayılan ve merkez üssünden saniyede birkaç mil hızla ilerleyen dalgalardır. USGS, bunların hayvanlar için daha fark edilebilir olduğunu söylüyor. P dalgalarını, zemini yuvarlanma hareketiyle sarsan daha güçlü ikincil veya S dalgaları takip eder.
P dalgaları diğer sismik dalgalardan daha hızlı hareket eder ve bu nedenle bir depremden etkilenen herhangi bir yere veya bir sismografa ulaşan ilk sinyaldir. S dalgaları, tektonik tabakada hareket ederler ve P dalgalarından yavaştırlar. Artçı dalga olarak da tanımlanırlar.
Kılavuzda yer alıyor
USGS kılavuzunda yer alan "Çok az insan en hızlı hareket eden ve daha büyük S dalgasından önce gelen daha küçük P dalgasını fark edebilir. Ancak daha keskin duyulara sahip birçok hayvan, S dalgası gelmeden saniyeler önce P dalgasını hissedebilir" açıklaması da bunun kanıtı niteliğinde.
Sismoloji makineleri tarafından tespit ve analiz edilen P dalgaları, erken uyarı sistemleri tarafından depremleri tahmin etmek için kullanılır. Sistemler böylece bir dakikadan daha kısa bir sürede uyarı verebilir.
Peki hayvanlar depremleri daha erken bir şekilde ve modern makinelerden daha iyi algılayabilir mi? İnsanlar binlerce yıldır hayvanların depremleri dakikalar ya da saatler öncesinden algıladıklarını gözlemlemiş olsalar da, işin bilimsel boyutu çok daha belirsiz. Ancak yeni bir araştırmacıya göre hayvanlar depremleri çok önceden sezebiliyor, bunun bilimsel kanıtları da mevcut.
"Elimizde çok kuvvetli kanıtlar var"
Bir araştırmacı, hayvanların depremleri ön şoklardan önce bile hissedebileceğini söylüyor. Max Planck Hayvan Davranışları Enstitüsü'nde bu konuda bir çalışmaya öncülük eden Martin Wikelski, "Hayvanların depremleri önceden hissedebildiklerine dair çok kuvvetli kanıtlara sahibiz ve bunun sismik aktiviteyle alakası yok" kelimelerini kullandı.
12 saat önceden seziyorlar
2020'de yayınlanan akademik çalışmada araştırmacılar, yakınlarda depremler tespit edildiğinde birkaç ay boyunca hareketlerini gözlemlemek için bir İtalyan çiftliğindeki ineklere, köpeklere ve koyunlara elektronik etiketler taktı. Hayvanlar, tespit edilen sekiz büyük depremin yedisinden önce, 45 dakikadan uzun bir süre boyunca alışılmadık derecede aktif davrandı. Bilim insanları bu durumu süperaktif olarak tanımladı. Wikelski'nin temelde hayvanlar için küçük cep telefonları olarak tanımladığı cihazlarla yürütülen araştırma, hayvanların depremleri potansiyel olarak insanlardan 12 saatten daha önce, hatta herhangi bir öncü şoktan çok önce tespit edebileceklerini öne sürdü.
"Bize bir şeyler söyleyebileceklerine dair işaretler var"
Wikelski, hayvanların alışılmadık tepkiler vermesinin nedenlerinin henüz net olmadığını söyledi. Araştırmacı "Bize bir şeyler söyleyebileceklerine dair işaretler var ancak nasıl yaptıklarını henüz bilmiyoruz" dedi. Wikelski hayvanların tehlikeyi hissetme yeteneklerinin birbirleriyle iletişim kurma yetenekleriyle ilgili olabileceğine inandığını açıkladı. Araştırmada inekler, köpekler ve koyunların hareketleri, incelemeyi yapan Wikelski'yi şaşkına çevirdi. İneklerin başlangıçta hiç hareket etmediğini belirten Wikelski, "Sonra bu köpekleri çok sinirlendirdi ve çılgına dönüp havlamaya başladılar. Sonra koyunlar çıldırdı. Bu da en sonunda inekleri gerçekten çıldırtmayı başardı" dedi.
Wikelski'nin çalışmasında, hayvanların depremleri merkez üssünden yaklaşık 20 kilometreye kadar önceden tespit edebileceğini iddia etti. Araştırmacı, çiftlik hayvanlarının yeraltı basıncı nedeniyle havaya salınan demir seviyelerine tepki verip vermediği konusunda daha fazla araştırma yapmayı planlıyor. Wikelski, "Bu hayvanların kavradığı başka faktörler de var, ancak şimdilik bunlar hakkında hiçbir fikrimiz yok" dedi.
2018'de 700 iddia incelenmişti
Ancak 2018 yılında depremlerden önce hayvanların anormal davranışlar sergilediğine dair kaydedilen 700 iddia üzerine yapılan bir inceleme, bir sonuca varmadan önce daha fazla kanıta ihtiyaç duyulduğunu ortaya koydu. Araştırmacılar, hayvanların sismik makinelerden önce depremleri tespit etme yeteneğine sahip olup olamayacağı sorusuna odaklandı. 2018'deki incelemenin arkasındaki bilim insanları, hayvanların garip davrandığı pek çok tarihi örneğin, daha büyük deprem dalgalarından saniyeler önce yaşanan sismik ön şoklarla açıklanabileceğini öne sürdü. İncelemeyi yapan bilim insanları, mevcut kanıtların çoğunun güvenilir olamayacak kadar anekdotlara dayalı ve geçmişe dönük olduğunu da belirtti.
M.Ö. 373'ten beri gündemde
Tarihten ve günümüzden bu durumun bilindik örnekleri de var. Romalı yazar Aelian'a atfedilen en eski anekdotlardan biri, M.Ö. 373 yılında bir depremle yerle bir olan ve tsunami tarafından yok edilen Helike kentinden farelerin, yılanların, kırkayakların ve böceklerin nasıl kaçtığını anlatıyor. 2016 yılında, Oklahoma'yı vuran depremden 15 dakika önce, kuşlar o kadar büyük sayılarda uçuşa geçti ki, radar teknolojisiyle binlercesi havada gözlemlenebildi.
