New York Times yazdı: Çin ve Rusya Orta Asya'da nasıl rekabet ve işbirliği yapıyor?

Keith Bradsher ve Anatoly Kurmanaev / The New York Times

Rusya'nın Ukrayna'da uzun bir savaşa saplanması ve tedarik için Çin'e giderek daha fazla bağımlı hale gelmesiyle Pekin, bir zamanlar Kremlin'in etki alanında olan Orta Asya'daki hakimiyetini genişletmek için hızla hareket ediyor. Rusya ise buna sert bir şekilde karşılık veriyor. Orta Asya ülkelerinin liderleri bu hafta Kazakistan'ın başkenti Astana'da Çin ve Rusya devlet başkanlarıyla bir araya gelirken, Çin'in bölgedeki yükselen varlığı gözle görülür hale geliyor. Yeni demiryolu hatları ve diğer altyapılar inşa edilirken, ticaret ve yatırım da artıyor.

Çin lideri Şi Cinping'i salı günü Astana'ya gelişinde bayrak sallayan ve Çince şarkı söyleyen Kazak çocuklar karşıladı. Şi, Kazakistan ile olan bağlarını "nesiller boyu süren" bir dostluk olarak övdü. Şanghay İşbirliği Örgütü yıllarca büyük ölçüde güvenlik konularına odaklandı. Ancak grup üyelerini genişlettikçe Çin ve Rusya, ABD'nin hakim olduğu bir küresel düzeni yeniden şekillendirmeye yönelik hırslarını sergilemek için örgütü bir platform olarak kullandılar.

Kremlin için diplomatik zafer

Çin ve Rusya tarafından 2001 yılında Orta Asya ülkeleri Kazakistan, Kırgızistan, Tacikistan ve Özbekistan ile birlikte kurulan grup, son yıllarda Pakistan, Hindistan ve İran'ı da içine alacak şekilde genişledi. Çin ekonomik nüfuzunu Orta Asya'ya yaymış olsa da, Rusya'nın Şangay forumundaki üye dengesini kendi lehine çevirmeye çalışması nedeniyle diplomasisinde zorluklarla yaşanmaya devam ediyor.

Belarus lideri Aleksandr Lukaşenko'nun bu yılki zirveye katılması bekleniyor. Putin'in en yakın dış müttefiki olan Lukaşenko, iktidarda kalmak için Rusya'nın ekonomik ve siyasi desteğine büyük ölçüde güveniyor. Rusya Dışişleri Bakanı Sergey Lavrov, Belarus'un bu yılki zirvede Şangay İşbirliği Örgütü'ne tam üye olarak kabul edileceğini söyledi. Bu Kremlin için küçük bir diplomatik zafer olacak. Pekin için daha büyük bir aksilik ise Hindistan Başbakanı Narendra Modi'nin bu yıl zirveye katılmayacak olması. Modi, Putin'le görüşmek üzere gelecek hafta Moskova'yı ziyaret etmeyi planlıyor ve bunun yerine Astana'daki zirveye Dışişleri Bakanı Subrahmanyam Jaishankar'ı gönderiyor.

Brüksel'deki Rusya, Avrupa, Asya Çalışmaları Merkezi Direktörü Theresa Fallon, Putin'in kısa süre önce Çin'in diğer iki komşusu Kuzey Kore ve Vietnam'a yaptığı ziyaretin ardından Modi'nin Moskova'ya yapacağı ziyaretin, Putin'in Pekin'den ayrı olarak kendi diplomatik ilişkilerini örmeye devam edebileceğini gösterdiğini söyledi. Fallon, "'Başka seçeneklerim de var' diyor" dedi. Hindistan 2017 yılında Rusya'nın isteği üzerine Şanghay İşbirliği Örgütü'ne katılmıştı, Pakistan da Çin'in teşvikiyle katılmıştı. Ancak Hindistan'ın Çin ile ilişkileri, 2020 ve 2022 yıllarında iki ülke birlikleri arasında yaşanan sınır çatışmalarının ardından soğumaya başladı.

Çin'in nüfuzu artıyor Rusya'nın azalıyor

Modi on yıl önce göreve geldiğinde daha yakın ilişkileri desteklemiş olsa da, iki ülke arasında artık kesintisiz ticari uçuşlara bile izin verilmiyor. King's College London'da uluslararası ilişkiler profesörü olan Harsh V. Pant, Çin'in nüfuzu arttıkça ve Rusya'nınki azaldıkça Hindistan'ın bölgedeki jeopolitik güç dengesi konusunda daha fazla endişe duymaya başladığını söylüyor. Çin ve Rusya, ABD güçlerinin 2021'de Afganistan'ı terk etmesinden bu yana ülkeyi yöneten ve uzun süredir Hindistan'a karşı Pakistan'ın yanında yer alan Taliban hükümetiyle de giderek daha dostane ilişkiler kuruyor. Pant, "Rusya baskın oyuncu olduğu sürece Hindistan için sorun yoktu. Ancak Çin ekonomik olarak daha önemli ve Orta Asya'da daha güçlü hale geldikçe ve Rusya küçük ortak oldukça, Hindistan'ın endişeleri artacaktır" değerlendirmesini yaptı.

Daha geniş bir açıdan bakıldığında ise Rusya'nın Şanghay İşbirliği Örgütü'ne katılımı büyük ölçüde bölgenin Çin'e doğru amansızca kayışını dengelemeye yönelik bir arka koruma eylemi. Putin, Batı'nın yaptırımları karşısında ekonomisini ve askeri üretimini ayakta tutmak için büyük ölçüde Çin'e güveniyor ve yıllar içinde hükümeti Pekin'in Orta Asya'nın eski Sovyet Cumhuriyetleri ile artan bağlarını kabul etmeye başladı. Rusya ve Pekin'in ekonomik güçleri arasındaki büyük uçurum, Kremlin için Orta Asya'da doğrudan rekabeti anlamsız kılıyor.

Kremlin bunun yerine, Astana zirvesi gibi büyük ölçüde sembolik etkinliklere katılmak da dahil olmak üzere, ulusal çıkarları için hayati önem taşıyan konularda eski uyduları üzerinde bir miktar baskı kurmaya çalıştı. Rus devlet medyasına göre Putin Astana'da Asyalı devlet başkanlarıyla altı ayrı toplantı gerçekleştirecek. Rusya, Batı yaptırımlarını aşmak için Orta Asya pazarlarına erişimini sürdürmek istiyor. Ukrayna'nın işgalinden bu yana Rusya, Orta Asyalı aracıları kullanarak milyarlarca dolar değerinde Batı malı elde etti. Bunlar arasında lüks arabalar gibi tüketim mallarının yanı sıra askeri üretimde kullanılan elektronik bileşenler de yer alıyor.

Rusya ayrıca ekonomisini desteklemek ve Ukrayna'nın işgal altındaki bölgelerini yeniden inşa etmek için milyonlarca Orta Asyalı göçmene büyük ölçüde güveniyor. Son olarak Rusya, Orta Asya'nın çoğunluğu Müslüman olan uluslarının hükümetleriyle güvenlik ve özellikle de terör tehdidi konusunda işbirliği yapmak istiyor. Bu tehditler, bu yıl bir grup Tacik vatandaşının Moskova'daki bir konser salonunda 145 kişiyi öldürerek Rusya'da on yıldan uzun bir süredir yaşanan en ölümcül terör saldırısıyla gözler önüne serildi. Saldırının sorumluluğunu IŞİD grubu üstlendi.

Rusya ve Çin Orta Asya'da sadece rekabet etmiyorlar. Bir araştırma grubu olan Carnegie Rusya Avrasya Merkezi'nin direktörü Alexander Gabuev, bölgede Batılı ordularla çok az ya da hiç koordinasyonu olmayan istikrarlı rejimlere sahip olma konusunda ortak bir çıkar algıladıkları için genellikle işbirliği yaptıklarını söyledi. Gabuev, "Bölgesel istikrarın laik, Müslüman olmayan ve bir dereceye kadar içeride baskıcı olan otoriter rejimlere bağlı olduğunu düşünüyorlar" dedi.