Tom Metcalfe / The New York Times
Bu hafta sonu teleskobunuzu kurarsanız, dev gezegen Satürn’ü görebileceksiniz. İngiliz astrofotoğrafçı Damian Peach “Satürn bakması muhteşem bir cisimdir” diyerek ekliyor:
“Küçük teleskoplarla bile halkaları görebilirsiniz.”
Ancak bu gözlemde bir şey tuhaf görünecek:
Ünlü halkalar neredeyse tamamen görünmez olacak. Bunun nedeni, Dünya ile Satürn’ün, gökbilimcilerin “halka düzlemi geçişi” dediği bir hizalanmaya yakın görünmesi. Bu tür olaylarda, son derece ince olan halkalar Dünya’ya tam olarak kenardan dönük olur ve fiilen kaybolur.
Bu hafta sonundaki olayda geçiş tamamen gerçekleşmeyecek: Satürn’ün halkaları cumartesi günü görünür genişliğin %1’inden daha azına kadar daralmış göründü, bugünden sonra iki dünyanın yörüngesel hareketleri onları yeniden genişliyor gibi görünecek.
Kaybolma tamamen olmayacak olsa da, bu tür olayları görmek için nadir bir fırsat olabilir: Peach’e göre tam bir geçişi görme şansı bir sonraki kez 2038’de ortaya çıkacak.
Halkalar neden yok oluyormuş gibi görünüyor?
Bu etki, Dünya gibi eğik bir eksene sahip olan Satürn’ün konumundan kaynaklanıyor. Satürn’ün Güneş etrafındaki dönüşü neredeyse 30 yıl sürüyor. Her iki gezegenin yörüngeleri, Satürn’ün halkalarının Dünya’dan bakıldığında genişleyip daralmasına, ardından halka düzlemi geçişlerinde kayboluyormuş gibi görünmesine yol açıyor.
Geçişler her 13 ila 16 yılda bir gruplar halinde gerçekleşiyor, ancak her zaman gözlemlenemiyor. Cumartesi günkü neredeyse geçiş, mart ayında gerçekleşen tam halka düzlemi geçişini takip ediyor; ancak o sırada Satürn, Güneş’in parlaklığı tarafından gizlendiği için gözlemlenememişti. 2009’daki tek geçiş de aynı nedenle görülememişti ve Dünya’dan gözlemlenebilen son üç geçiş 1995 ve 1996 yıllarında yaşanmıştı.
Halkaların tarihi
Halkaların bu “kaybolma numarası,” yaklaşık 400 yıl önce Satürn ilk kez teleskopla gözlemlendiğinde büyük bir kafa karışıklığına yol açmıştı.
Wisconsin-Madison Üniversitesi’nden emekli tarih profesörü Michael Shank, bir e-postasında, Galileo Galilei’nin Temmuz 1610’da kendi yaptığı bir “dürbünle” Satürn’ü gözlemlediğini söylüyor. Ancak ilkel teleskobu halkaları yeterince çözümleyemediği ve o dönemde kimse gezegenlerin halka sahibi olabileceğini düşünmediği için hayli şaşkındı.
Galileo, gördüğünün her iki yanında birer “yan cisim” bulunan Satürn olduğunu düşündü. Kepler’e gönderdiği bir şifreli mesajda, “en yüksek gezegeni üç cisimli olarak” gördüğünü yazdı; yani o zaman bilinen en uzak gezegen olan Satürn’ün üç nesneden oluştuğunu sanmıştı. Kepler ise Galileo’nun kodunu yanlış çözmüş, bunun Mars’ın iki uydusu olduğu anlamına geldiğini düşünmüştü; bu tahmin yüzyıllar sonra doğru çıktı.
Galileo birkaç yıl sonra yeniden baktığında daha da şaşırdı. Çünkü bu kez halkalar kenardan görünür durumdaydı ve teleskobunda tamamen kaybolmuştu. Birkaç yıl sonra halkalar tekrar görünür hâle geldiğinde ise bu kez farklı görünüyordu; bunun üzerine Galileo, halkaların bir tür “kulak” olabileceğini düşündü.
Bu karışıklık 1659’a kadar sürdü. O yıl, gökbilimci Christiaan Huygens, Galileo’nun aslında insanlık tarihinin keşfettiği ilk halkalar ve hâlâ en etkileyici olanlarını gördüğünü öne sürdü. Gerçi bugün başka gezegenlerin de daha küçük halkalara sahip olduğu biliniyor.
Los Angeles’taki Griffith Gözlemevi’nin direktörü ve 1990’lardaki halka düzlemi geçişleri üzerine çalışan E.C. Krupp, Galileo’nun elindeki araçlarla olağanüstü bir iş çıkardığını söylüyor:
“Gerçekten de, gördüklerinin bu kadarını bile kaydetmiş olması inanılmaz.”
Satürn bilimi
Cornell Üniversitesi’nden astrofizikçi Philip Nicholson ve meslektaşları, bu geçişi James Webb Uzay Teleskobu ile gözlemleyecek. Satürn’ün çoğu halkası, halka düzlemi geçişlerinde Dünya’dan neredeyse görünmez olur; ancak parlaklığın azalması, bilim insanlarının en dıştaki ve çok sönük e-halkasını incelemesi için en iyi fırsatı sunar. Bilim insanları bu halkanın, Satürn’ün Enceladus adlı uydusundan yükselen buz püskürmeleriyle oluştuğunu düşünüyor.
Ekip, e-halkasından yansıyan ışığı inceleyerek karbon atomlarını tespit etmeyi umuyor. Nicholson’a göre bu, Enceladus’un buz kabuğunun altındaki yeraltı okyanusunun yaşama elverişli olabileceği ihtimalini güçlendirebilir.
Ne zaman izlemeli?
Satürn, cuma, cumartesi ve pazar günleri gün batımından sonra güneydoğu gökyüzünde belirgin bir şekilde görülecek. Gezegen, gece gökyüzünden yaklaşık 03.30 civarında kaybolduğu için bu saatten önce gözlem yapmak en iyisi.
© 2025 The New York Times Company
Kaynak: Gazete Oksijen
