2023’ün ilkleri

The New York Times

1. Londra’da ışıklar Ramazan kutlaması için yandı

Mart ayında Londra’nın West End diye anılan batısında Müslümanların kutsal ayı Ramazan’ı ilk kez kutlamak için 30 bin ışıkla donatıldı.

Londra’nın ilk Müslüman belediye başkanı Sadiq Khan, Coventry Street üzerinde ayın evrelerini gösteren “Mutlu Ramazanlar” ışıklarını törenle yaktı. Büyük bir Avrupa kentinde ilk kez böyle bir Ramazan kutlaması yapılmış oldu.

2. İki erkek fareden alınan hücrelerle canlı yavru üretildi

Mart ayında Nature dergisinde yayınlanan bir çalışmaya göre Japonya Osaka Üniversitesi’nden bilim insanları ilk kez iki biyolojik erkek ebeveynden fare üretmeyi başardı. Bilim insanları önce erkek farelerin kuyruklarından alınan deri hücrelerini kullanarak yumurta üretti. Dişi farelere yerleştirilen yumurtalardan canlı yavrular dünyaya geldi. Üreme alanındaki bu başarı gelecekte doğurganlık tedavilerinde ve tehlike altındaki türlerin korunmasında rol oynayabilir.

3. Jimin listelerde zirveye çıkan ilk Güney Koreli solo şarkıcı oldu

K-pop grubu BTS’nin üyesi olarak tanınan Jimin nisan ayındaki “Like Crazy” adlı hitiyle Billboard’un Hot 100 listesinde en tepeye tırmanan ilk Güney Koreli solo şarkıcı oldu.

Haftalık liste ABD’de tür ayırt etmeksizin en popüler şarkıları gösteriyor. Birkaç ay sonra yine BTS grubundan Jungkook “Seven” adlı single’ıyla birinci sırayı alan ikinci Güney Koreli solo şarkıcı oldu.

4. Çin’in uluslararası ödemelerinde yuan doları geride bıraktı

Mart ayında Çin yuan’ı sınır aşırı ödemelerde ülkenin en çok kullandığı para birimi olarak ilk kez Amerikan dolarını geride bıraktı. Çin hükümeti renminbi olarak da bilinen kendi parasının uluslararası kullanımını artırmak ve Amerikan dolarının hakimiyetiyle mücadele etmek için yuan kullanımını teşvik ediyor.

5. Bilim insanları dünyanın manto katmanından kaya örnekleri almayı başardı

Tarihi 1961 yılına kadar uzanan birçok başarısız girişimin ardından mayıs ayında bilim insanları dünyanın manto katmanına sondajla ulaşarak yoğun kayalardan ilk kez çok sayıda örnek aldı. Bilim insanları bir okyanus sondaj gemisini, Moho olarak bilinen Atlantik Ortası Sırtı yakınındaki tektonik faaliyetler sebebiyle mantonun okyanus tabanına doğru itildiği bir noktaya konuşlandırdı. Numuneler jeologlara yerkabuğunun altında tam olarak ne bulunduğuna dair yeni bir bakış imkanı sunuyor.

6. Titanic enkazındaki 3 boyutlu tarama hiç görülmemiş ayrıntıları ortaya çıkardı

Titanic enkazının mayıs ayında ilk kez duyurulan tam ölçekli 3 boyutlu taramasıyla hem geminin hem de üç millik enkaz alanının ayrıntılı görüntüleri alındı. Atlantik Okyanusu’nda 3.81 km derinlikteki bulanık sularda yer alan enkaza ulaşmak ve fotoğraflamak oldukça zor. Geminin 1912’de batışından bir asır sonra derindeniz tabanı haritalama şirketi Magellan Ltd. 715 binden fazla fotoğraf çekti.

7. Felçli bir adam düşüncelerini kullanarak tekrar yürümeye başladı

 Mayıs ayında Nature dergisinde yayınlanan araştırmaya göre felçli bir adam sakat kalmasından on yılı aşkın süre sonra beyin ve omurga implantlarının yardımıyla düşüncelerini kullanarak tekrar yürüyebildi. Yapay zeka teknolojisi kullanan implantlar adamın beynindeki elektrik sinyallerini deşifre ederek kaslarına mesaj gönderip yürüteç yardımıyla ayakta durmasını ve yürümesini sağladı. Omurga implantlarının benzer sonuçlar getirdiği geçmiş örneklerde ise sinyalleri etkinleştirmek için her seferinde bir düğmeye basılması gerekiyordu.

8. Japonya’da 80 yaş ve üzerindeki insanlar yüzde 10’u aştı

Japon resmi verilerine göre ülke tarihinde ilk kez her 10 kişiden en az biri 80 yaşın üzerinde.

Haziranda sağlık bakanlığı tarafından açıklanan veriler 2022 yılında Japonya’daki doğumların, kayıtların başladığı 1899’dan bu yana en düşük orana gerilediğini de gösterdi. 125 milyondan fazla kişiye ev sahipliği yapan Japonya dünyanın en yaşlı nüfusuna sahip.

9. FDA ilk kez reçetesiz bir oral kontraseptife ve bir doğum sonrası depresyon hapına onay verdi

ABD Gıda ve İlaç Dairesi temmuz ayında ilk kez reçetesiz bir doğum kontrol hapına onay verdi. Opill adlı ilacın 2024 başlarında ABD’deki eczane ve marketlerde satışa sunulması bekleniyor. Birkaç hafta sonra ise ilk kez bir doğum sonrası depresyon hapına FDA’dan onay geldi. Klinik deneyler sonucunda Zurzuvae adlı hapın üç gün gibi kısa bir sürede etkisini gösterdiği tespit edildi. Normalde antidepresanların etki etmesi için en az iki hafta gerekiyor.

10. Uzaya ilk kez metan yakıtlı roket fırlatıldı

Çinli özel uzay şirketi Landspace’in ürettiği metan yakıtlı Zhuque-2 roketi temmuz ayında yörüngeye ulaştı. Metan aslında bir sera gazı olmasına rağmen çoğu uzay uçuşunda kullanılan standart kerosen bazlı yakıttan daha çevre dostu olarak görülüyor.

11. Brezilya anayasası resmi olarak yerli bir dile çevrildi

Brezilya anayasası Amazon’da yaygın olarak konuşulan yerli dillerinden Nheengatu’ya resmi olarak tercüme edildi.

Temmuz ayında São Gabriel da Cachoeira’da düzenlenen törenle açıklanan çeviri belge aktivistler ve Brezilyalı yetkililer tarafından ülkedeki yerli dil ve kültürlerinin korunması ve onurlandırılması yolunda önemli bir adım olarak övgüyle karşılandı.

12 Hindistan Ay’ın güney kutbu yakınına uzay aracı indirdi

Hindistan Ay’ın güney kutbuna başarıyla iniş yapan ilk ülke oldu. Engebeli arazide bulunan gölge alana geçmişte Hindistan ve Rusya tarafından gerçekleştirilen iki görev de kazayla sonuçlanmıştı. Bu kez Chandrayaan-3 uzay aracı ağustos ayında güney kutbunun yaklaşık 595 km yakınına iniş yaptı.

Böylelikle Sovyetler Birliği, ABD ve Çin’in ardından Hindistan fırlattığı uzay aracıyla Ay yüzeyine ulaşan dördüncü ülke oldu. Bilim insanları bölgede buz şeklinde su izleri keşfedildiğinden beri keşif için özellikle hevesli.

13. Antik Roma’dan kalma bir parşömendeki yazılar yapay zeka yardımıyla deşifre edildi

Modern dönemde ilk kez antik bir parşömen yapay zeka yardımıyla kısmen deşifre edildi. Ağustos ayında bir bilgisayar bilimleri öğrencisinin yapay zeka modeli, MS 79’da Vezüv Yanardağı’nın patlamasıyla küle gömülerek korunan yüzlerce parşömenden biri olan Herculaneum’daki Eski Yunanca “porphyras”, yani “mor” kelimesini tespit etmeyi başardı.

14. Virgin Galactic ilk turistik uzay uçuşunu gerçekleştirdi

Virgin Galactic turistlerden oluşan ilk özel mürettebatını ağustosta uzaya götürdü. Üç bilet sahibinden ikisi anne-kız, diğeri olimpik sporcuydu. Daha önce ne bir anne çocuk ne de bir olimpik sporcu uzaya gitmişti. Turistler roketle çalışan VSS Unity uzay uçağıyla New Mexico’dan uzaya fırlatıldı. Virgin Galactic’e göre yeni uçuşlar için bekleme listesinde yüzlerce kişi var. Şu anki bilet fiyatı 450 bin dolar.

15. Bulutların içinde mikroplastikler bulundu

Ağustos ayında Environmental Chemistry Letters dergisinde yayınlanan makaleye göre Japonya’daki araştırmacılar bulutlarda mikroplastik varlığına dair kanıtlar elde etti. Bu sonuç mikroplastiklerin olası iklimsel etkilerine dair soruları beraberinde getirdi. Tokyo’daki Waseda Üniversitesi’nden bilim insanları Fuji Dağı’nın üzerindeki bulutlarda havayla taşınan ve çoğunlukla okyanustan geldiği düşünülen mikroplastikler buldular.

16. Dünyadaki her okyanus havzasında 5. kategori fırtına oluştu

Kayıtlara göre ilk kez aynı yıl içinde her okyanus havzasında saatte en az 252 km hızla esen 5. kategori fırtına oluştu.

Meteoroloji uzmanları Atlantik, Pasifik ve Hint okyanuslarını oluşturan yedi okyanus havzasındaki fırtınaları takip etti. Uzmanlar aktif fırtına sezonunda yükselen okyanus sıcaklıklarının süreçte rol oynamış olabileceğini söylüyor.

17. Ölümcül kuş gribi Antarktika’ya ulaştı

Ekim ayında Antarktika’daki Bird Adası’nda yaşayan kuş ve fok popülasyonlarında ölümcül HPAI H5N1 virüsü bulunduğu ilk kez doğrulandı. Çevreciler alarmda. Bölgedeki vahşi yaşamın birçok virüse karşı savunmasız olması üremenin azalmasına ve izole türlerin yok olmasına yol açabilir.

18. Vatikan’daki büyük toplantıda kadınlar ilk kez oy kullandı

Dünyanın dört bir yanından gelen 300 piskoposun katıldığı Vatikan toplantısında ilk kez konsilde oy hakkı verilen rahibeler ve rahibe olmayan kadınlar da yer aldı. Görüşülen konular arasında kadınların kilisede daha yüksek yerlere gelmesi de vardı. Hatta bazı rahipler kadın diyakozlar atanmasını destekledi. Katolikler arasında bu konuda uzun süredir anlaşmazlıklar var.

19. 13.2 milyar yaşında bir kara delik keşfedildi

NASA bünyesindeki Chandra X-Işını Gözlemevi ve James Webb Uzay Teleskobu’nun işbirliğiyle evrenin bugüne kadar kayıtlara geçmiş en eski kara deliğinin varlığı doğrulandı. Büyük Patlama’dan yaklaşık 470 milyon yıl sonra oluştuğu tahmin edilen kara delik Samanyolu’ndaki kara delikten 10 kat daha büyük.

20. Dünya kayıtlara geçmiş en sıcak 12 aylık dönemi yaşadı

Kâr amacı gütmeyen Climate Central kuruluşuna göre, Kasım 2022-Ekim 2023 arasında dünya kayıtlara geçmiş en sıcak 12 ayını yaşadı. Analiz küresel sıcaklıkların sanayi öncesi döneme kıyasla 1.3 derece yükseldiğini gösteriyor. 2015 Paris İklim Anlaşması’nda belirlenen 1.5 derece hedefine bu kadar yaklaşılmış olması çevre ve iklim bilimcileri endişelendiriyor.

©️ 2023 The New York Times Company and Tricia Tisak