Çaykur’un zam ve zarar çıkmazı

Gıda tarafında zamlardan nasibini alan ürünler arasına son olarak çay da katıldı. Ama öyle böyle bir zam değil; tek seferde yüzde 43.7’lik bir fiyat artışından bahsediyoruz. Çay deyip geçmeyin… Dünyada sudan sonra en fazla tüketilen ikinci içecek. Türkiye özelinde baktığımızda da tablo farklı değil. FAO verilerine göre, dünyada kişi başına en fazla çay tüketen ülkeler arasında Türkiye açık ara lider. Yıllık kişi başı çay tüketimimiz 3.88 kilogram seviyesinde. Yapılan hesaplamalara göre, günde yaklaşık 250 milyon bardak çay içiyoruz.Kimine göre keyif veriyor, sohbeti koyulaştırıyor; kimine göre de harareti alıyor. Ama hangi gerekçeyle içersek içelim artık çay da hatırı sayılır oranda bir fiyat artışıyla zamlardan nasibini aldı ve eskisi kadar ucuz değil. Detaylara geçmeden önce isterseniz filmi biraz geri saralım ve son iki haftada çay sektöründe yaşanan gelişmeleri kısaca hatırlayalım. Cumhurbaşkanı Recep Tayyip Erdoğan, 14 Mayıs tarihinde 2022 yılı yaş çay taban alım fiyatını açıkladı. Yaş çayda geçen yıl 3.87 TL olan alım fiyatı yüzde 73 artışla 6 lira 70 kuruşa çıkarıldı. Kilogram başına 13 kuruş olan destekleme primi de 30 kuruşa yükseltildi. Böylece, bu yılki yaş çay alım fiyatı destekleme dâhil, kilogram başına 7 TL oldu. Fiyatın açıklandığı günlerde çay hasadı için son hazırlıklar yapılıyordu, bugünlerde birinci sürgün çay hasadı başladı. Merak edenler için hemen söyleyelim. Ortalama 5 kilogram yaş çaydan 1 kilogram kuru çay elde ediliyor. E haliyle yaş çaya yapılan zammın ardından gözler bu sefer de kuru çaya çevrildi. Merakla beklenen haber de çok gecikmeden Çaykur’dan geldi. Cumhurbaşkanı Erdoğan’ın yaş çay alım fiyatını açıklamasından iki gün sonra Çaykur, çaya ortalama yüzde 43.71 oranında zam yaparak, yeni fiyat listelerini toptan satış yapan şirket ve distribütörlere gönderdi. Zaten haberlerin hemen ardından da market rafları kısmen boşalırken, etiketler de hızla değişmeye başladı. TÜİK’in enflasyon sepetinde çayın ağırlığı yüzde 0.5464 olarak gözüküyor. Buna göre yüzde 43.7’lik zammın manşet enflasyona etkisi 0.24 puan olarak hesaplanıyor. Zammın ay ortasında gelmesinden dolayı bu etki hem mayıs ve hem de haziran enflasyon rakamlarında görülecek. Ancak çay fiyatlarına yönelik tartışma bir süre daha devam edecek gibi görünüyor. Zira zam haberlerinin ardından konuştuğumuz sektör paydaşları, son yıllarda sürekli zarar açıklayan Çaykur’un haziran ayında çaya yüzde 10-15 oranında yeni bir zam daha yapmak zorunda kalacağını iddia ediyor. Çaykur, çay sektörünün ana oyuncusu. Bir nevi çay piyasasının oyun kurucusu. Veriler de bunu teyit ediyor. 2021 yılında yaş çay alımının yüzde 59’unu (860 bin ton) Çaykur tek başına gerçekleştirdi. Geri kalan yüzde 41’lik kısmı (590 bin ton) ise özel sektör satın aldı. O yüzdendir ki Çaykur, piyasadaki fiyat oluşumunda özel sektör karşısında regülatör olarak konumlanıyor. Çaykur fiyat artırmadan özel sektördeki diğer şirketlerin fiyat artırabilmesi rekabet açısından pek mümkün değil. Finansman gideri yüzde 83 arttı Böyle bir sektörde en köklü konumda olup, pazar payı açısından lider durumdaki Çaykur, son 5 yıldır zarar açıklıyor. Kısaca hatırlamak gerekirse… Çaykur… •2017’de 268 milyon lira zarar etti. •2018’de 657 milyon lira zarar açıkladı. •2019’da 635 milyon liralık zarar yazdı. •2020 yılındaki zararı 547 milyon TL oldu. •2021’de ise zararını 504 milyon TL olarak duyurdu. •2017-2021 dönemini kapsayan son 5 yılda Çaykur’un yazdığı zarar toplamda 2.6 milyar TL oldu. Dünyanın kişi başına en fazla çay tüketilen ülkesinde, pazar payı yaklaşık yüzde 45-50 seviyesindeki bir kurumun aralıksız 5 yıl zarar açıklaması akıllarda soru işaretleri yaratıyor. Peki Çaykur neden zarar ediyor? Bunun bilançoda gözüken ve gözükmeyen nedenleri var. Bilançoda gözüken kısma bakarsak kurumun zararında finansman-faiz giderleri dikkat çekiyor. Çaykur’un bankalara olan kredi borcu artarak 2021 dönem sonu itibarıyla 5.2 milyar TL seviyesine yükseldi. 2020’de 323 milyon TL seviyesindeki finansman gideri yıllık bazda yüzde 83 artarak 2021’de 588 milyon TL’ye çıktı. Bir başka deyişle Çaykur’un bu dönemde finansman gideri 266 milyon TL arttı. Aynı dönemde kurumun ticari alacakları da yüzde 24 artarak 913 milyon TL’den 1.6 milyar TL’ye yükseldi. Bilançodaki görünmeyen kısım ise ve belki de daha da önemlisi, siyasetin dolaylı bir şekilde kurumsal yönetime müdahil olması. Bu da aslında operasyonel sorunları ve finans yönetiminde sıkıntıları beraberinde getiriyor. Çaykur her ne kadar kâr ve verimlilik amacı güden bir kurum olsa da bölgede sosyal bir rolü olduğu da her fırsatta dile getiriliyor. Yaş çay, bölge halkının ana geçim kaynağı olduğu için bazı yıllar kapasiteyi zorlayan alımlar yapılması, ham madde alımlarında zaman zaman kalitenin düşmesi, maliyetleri artarken satış fiyatlarının yerinde sayması kurumun finansman açığına etki eden faktörler arasında yer alıyor. Müstahsile yapılan ödeme ile tahsilat arasındaki sürenin fazla olması yetersiz sermayeli Çaykur’u dış kaynaklardan borçlanmaya itiyor. Son dönemdeki maliyet artışları, enflasyon etkisi, finans sektöründe değişen regülasyonlar ve piyasadaki nakit sıkışıklığı göz önüne alındığında Çaykur’un mevcut modelde faiz yükünü varın siz düşünün. Rekoltede % 15 düşüş bekleniyor Bu sezon çay üretiminde yüzde 10-15 seviyesinde düşüş bekleniyor. Gerekçesi ise aşırı yükselen gübre fiyatları yüzünden çay müstahsilinin önemli bir kısmının gübre kullanımını azaltması ya da hiç kullanmaması. Gübre kullanımı düştü ÇAYSİAD Genel Sekreteri Mustafa Yılmaz Kar, tarımın tıpkı diğer alanlarında olduğu gibi çay müstahsilinin de yüksek girdi maliyetlerinden şikâyetçi olduğunu söylüyor. Kar, “Bu sezon çay müstahsilinin üçte biri çok pahalı olduğu gerekçesiyle gübre kullanmadı. Bunun sebep olduğu bir üretim azalması dolayısıyla bu sezon çay rekoltesinde yüzde 10-15 düşüş öngörüyoruz” diyor. Hasatta yevmiye 350 TL’den başlıyor Doğu Karadeniz’de Rize, Trabzon, Artvin ve Giresun’da 830 bin dekar alanda 1 milyon üretici aile tarafından yapılan yaş çay tarımında birinci sürgün hasadı hummalı şekilde sürüyor. Sezonla birlikte İstanbul ve Ankara gibi büyük kentler başta olmak üzere Türkiye’nin dört bir yanından bölgeye ‘çay göçü’ başladı. Pandemi öncesi Gürcistan’dan gelen mevsimlik işçiler bölgede hasada katılırken son yıllarda Gürcülerin yerini ağırlıklı olarak Afrika ülkelerinden Türkiye’ye gelen mülteciler ve Afganlar almış durumda. ÇAYSİAD Genel Sekteri Mustafa Yılmaz Kar, bölgede en düşük yevmiyenin 350 TL olduğunu, ortalama yevmiyelerin de 400-500 TL seviyelerinde değiştiğini söylüyor. Mültecilerin çay toplamasını bilmediği için çayda verim ve kalite kayıplarının da yaşandığının altını çizen Kar, çayını kendi hasat eden müstahsillerin sayısında artış olduğunu ve bu çay bahçelerinde verim ve kalitenin de arttığına dikkat çekti. Çay zammından çıkarılacak dersler Son dönemde gıda enflasyonuna paralel olarak en çok tartışılan konulardan birisi de stokçuluk. Hazine ve Maliye Bakanlığı, Ticaret Bakanlığı dâhil pek çok kurumdan stokçulukla mücadele noktasında denetim ve cezai yaptırım açıklamaları geliyor. Halihazırda Rekabet Kurumu da birçok sektörde bu konu dahil olmak üzere incelemelerini sürdürüyor. İşte bu noktada bir şeye dikkat çekmek istiyoruz. Nisan ayı TÜFE verilerine baktığımızda çay, aylık bazda yüzde 2.7 artarken yıllık bazda yüzde 30 yükselmiş. Aynı dönemde yıllık enflasyon yüzde 70, gıda enflasyonu yüzde 90’a dayanmış durumda. Dolayısıyla enflasyonun çok çok altında bir çay fiyatından bahsediyoruz. Çay fiyatının da tıpkı şeker fiyatı gibi “gıda enflasyonu ile mücadele” kapsamında baskılandığını zaten biliyoruz ama bu kadar enflasyonist bir ortamda fiyatı uzun süre frenleyip bir anda yüzde 43.7 gibi yüklü bir zam mevcut konjonktürde ne kadar sağlıklı? Tek seferde bu kadar yüksek bir zam oranı, sektördeki her kesimin stok dürtüsünü tetiklemez mi? Stokçulukta zam etkisi Maliyet enflasyonu ile boğuştuğumuz bir ortamda bir de kendi elimizle talep enflasyonu yaratma riski doğurmaz mı? Bu zamların gecikmeli ve yüklemeli şekilde yapılmasının Çaykur bilançolarına olumsuz yansıması ortada. Kurumun üretim maliyetleri artarken, birim satış gelirini artıracak olan kuru çay fiyatları çok uzun bir süre yerinde sayınca ister istemez kurum zarar eder bir konuma düşüyor. Dolayısıyla sektörde stokçuluk tartışmaları yaşanırken, iktisadi devlet teşekkülü konumundaki Çaykur’un yüzde 43.7’lik zammını bir de bu açıdan değerlendirmek lazım. Çayda yeniden zam beklentisi hakim Yaş çay alım fiyatı açıklandığında Trabzon Ticaret Borsası (TTB) Yönetim Kurulu Başkan Yardımcısı ve Çay Komisyonu Üyesi Yavuz Selim Çakıroğlu, “Üretici açısından bakıldığında elbette gönül bundan daha fazlası olsun isterdi ancak sektörün gerçekleri içinde verilebilecek en iyi fiyat tespit edilmiştir” açıklamasında bulunmuştu. Sahip olduğu pazar payı ile sektörün yönlendirici konumunda olan Çaykur’un, önceki yılların aksine kuru çay fiyatlarında da yaklaşık yüzde 43’lük bir artış yapmasının kamu-özel ayrımına gitmeden tüm sektörü sevindirdiğini kaydeden Çakıroğlu, “Yaş çay yaprağına verilen yüzde 73’lük oran dikkate alındığında, kuru çaya yapılan zam yeterli görülmeyebilir. Ancak Çaykur’un önümüzdeki haftalarda da gereken piyasa düzenlemelerini yapacağını sanıyoruz” diyerek zammın devamının geleceği sinyalini verdi. Zam maliyeti karşılamadı Çay Sanayicisi İş Adamları Derneği (ÇAYSİAD) Genel Sekreteri Mustafa Yılmaz Kar da yeni bir zammın kaçınılmaz olduğunu düşünenlerden. Çay sezonunun açılmasıyla sanayicinin yüksek maliyetlerle yeni yüzleşeceğini ifade eden Kar, “Bu zam oranıyla bu sektör ayakta duramaz. Sanayici henüz çayı kaça mal edeceğiyle yüzleşmedi. 15-20 gün üretim yaptıktan sonra maliyetlerin nereye geldiğini görecek. Ben de önümüzdeki haftalarda yeniden bir fiyat artışı bekliyorum” dedi.

İrfan Donat

Diğer Yazarlar

Görev

Milliyetçilik üzerine

Fırsatçılar yine ortaya çıktı

Beyin bakımınızı yaptınız mı?

Etkileşim işi önemli ama her şey değil!

Çaykur’un zam ve zarar çıkmazı