Tarımda kurtuluşun 10 maddelik reçetesi

Tarım Bakanlığı koltuğuna son 7 yılda 6 farklı isim oturdu. Bakanlar değişse de temel sorunlar yerli yerinde duruyor. Zira, tarıma bakış açışı hiç değişmedi. Türkiye’nin tarımda yıllardır çözemediği yapısal problemler kronikleşti. Kırsaldaki üreticinin sıkıntısı yüzde 70’i aşan gıda enflasyonu ile şehirdeki tüketicinin ana meselesine dönüştü. Türkiye İstatistik Kurumu’nun (TÜİK) enflasyon verileri mutfaktaki yangının artarak devam ettiğini gözler önüne seriyor. Gıda enflasyonu Mart’ta aylık bazda yüzde 4.73 artarken, yıllık bazda yüzde 70.33 yükseldi. Taze meyve ve sebzede yıllık enflasyon yüzde 82 düzeyinde. Ekmek ve tahıllı gıdalarda ise yüzde 76’yı aşan bir enflasyon ile karşı karşıyayız. Tabii bunlar TÜİK verileri… Vatandaşın çarşı, pazar ya da markette hissettiği fiyat artışları resmi rakamların çok daha ötesinde. Talep enflasyonu etkisi Enflasyonda 2002 yılından bu yana en yüksek seviyeyi gördük ama önümüzdeki aylarda da bizi zorlu bir süreç bekliyor. Zira, Ramazan ayında artan talep, turizm sezonuyla birlikte daha da güçlenecek. Maliyet enflasyonunu konuştuğumuz gıda fiyatlarında bir de üzerine talep enflasyonunun etkisini göreceğiz. Azalan alım gücü, tüketici tercihlerinde gıdanın niteliğini de erozyona uğratıyor. Bu dönemde, küreselleşen enflasyonun arkasına sığınmak anlamsız kalır. Fiyatlardaki yüksek seyri tek bir sebep ya da faktöre bağlamak da doğru olmaz. Tarımın sorunları kronikleşti Türkiye’nin tarımda yıllardır çözemediği kronik sorunların kırılganlıkları iyiden iyiye artırdığını ve tarımda sürdürülebilir bir yapıdan hızla uzaklaşıldığını artık kabul etmemiz lazım. Zira, yapısal sorunlar kırsaldaki üreticilerin belini öyle bükmüş durumda ki konunun ‘idare edilebilir’ ya da ‘geçiştirilebilir’ bir yanı kalmadı. Gelin isterseniz, ne üretici ne de tüketicinin memnun olduğu mevcut ortamda tarımdaki temel sıkıntılara gıda enflasyonu penceresinden birlikte göz atalım. 1- Tarımsal planlama yok Arz-talep-stok dengesini gözetecek ve dolayısıyla fiyatlarda istikrar sağlayabilecek temel unsur planlamadır. Ama tarımda gerçek manada bir planlamadan bahsetmek mümkün değil. Türkiye’nin nüfusu, ekonomik alım gücü, mülteci sayısı, tüketici tercihleri, ihracat potansiyeli ve turizm faktörü gibi birçok parametreye bağlı olarak hem hayvancılık hem de bitkisel üretim tarafında orta ve uzun vadeli bir planlamaya ihtiyaç var. Tarımda gelecek 20-30 yılın sağlıklı bir şekilde yönetimi bugünden oluşturulacak sağlıklı projeksiyonlarla mümkün. Ama şu an herkes ezbere üretim yapıyor. Planlamanın olmadığı bir üretim modelinden ne üretici ne de tüketici memnun kalıyor. Fiyat tartışmaları da son bulmuyor. Geçtiğimiz yıllarda tanzim satış noktalarında satılan patates-kuru soğan, geçen haftalarda ayçiçek yağındaki fiyat-stok tartışması ile un ve ekmek fiyatlarına ilişkin dengesizliğin temelinde planlamadaki eksiklikler yatıyor. 2- Desteklemeler etkisiz ve işlevsiz 2006 yılında yürürlüğe giren Tarım Kanunu’nun 21’inci maddesine göre, her yıl tarımsal destekleme için bütçeden ayrılacak kaynak, Gayri Safi Milli Hasılanın (GSMH) en az yüzde 1’i düzeyinde olmak zorunda. 2021 yılında Türkiye’nin GSMH’si 802 milyar dolar (Cari fiyatlarla 7.2 trilyon TL) olarak gerçekleşti. Kanuna göre, 2022 yılı için 8 milyar dolarlık bir tarımsal destekleme bütçesi olması gerekiyor. Geçen yılki ortalama kur ile hesaplandığında bu rakam yaklaşık 72 milyar TL’ye tekabül ediyor. Ama 2022 yılına ilişkin tarımsal destek bütçesi önce 25.8 milyar TL açıklandı; sonra 29 milyar TL’ye yükseltildi. Yani kanunda “en az yüzde 1” olması gereken destekleme oranı 2022 itibarıyla sadece binde 4 oranında gerçekleşecek. Söz konusu rakama KİT’lerin finansmanı, diğer müdahale alımları ve kredi sübvansiyonu gibi kalemler eklendiğinde dahi yüzde 1’e ulaşılamıyor. Bunun da ötesinde mevcut tarımsal desteklemelerin etki analizi yapılmıyor. Tarıma verilen desteklerin çiftçinin gelirine, kırsaldaki refaha ya da ülke ekonomisine katkısı maalesef tam manasıyla ölçümlenemiyor. Desteklemelerin açıklanma ve ödenme tarihleri tarımsal üretim deseninin planlanmasında olması gerektiği şekilde bir etkiye sahip değil. Bizde yıllık bazda açıklanan desteklemeler, Avrupa Birliği’nde 7, ABD’de ise 5 yıllık bir plan dâhilinde açıklanıyor. Böylece çiftçi önünü görebiliyor. 3- Girdi maliyetleri yüksek Mazottan, gübreye, tohumdan zirai ilaca kadar tarımsal girdilerin neredeyse tamamında ithalata bağımlılık söz konusu. Ham madde fiyatlarının dolar bazındaki artışına ek olarak döviz kurlarındaki yükseliş, girdi maliyetlerinde ekstra bir yük yaratıyor. Bu riskleri bertaraf etmeye yönelik şu ana kadar alınmış bir önlem ya da kırılganlıkları azaltmaya yönelik atılmış bir adım henüz yok. Maliyetlerin sağlıklı şekilde yönetilemediği bir ortamda üreticinin rekabetçi olmasını beklemek hayal. Bu ortamda rekabetçilik bir yana üretim sürdürülebilir olmaktan çıkıyor. Tarımsal üretim kârlı ve cazip olmaktan çıkınca gıda arz güvenliği tehlikeye giriyor. 4- Ölçek küçük, üretici dağınık yapıda Çiftçinin sorunu sadece üretim bazlı değil. Dağınık yapıdaki küçük ölçekli üreticinin pazara erişim sıkıntısı var. Ürünlerin üretiminden sonraki aşamalarında söz sahibi olamadığı için fiyatlama konusunda da etkisiz durumda olan çiftçinin, ne ürünlerin maliyetini kontrol etme ne de satış noktasında fiyat belirleme şansı yok. Fiyat oluşumunu, organize olamayan üreticinin karşısındaki monopol ya da oligopol yapıya müsait durumdaki sektörün diğer paydaşları belirliyor. Üreticinin üretimden pazarlamaya kadar birçok aşamada karşılaştığı risklere karşı elinde hiçbir enstrüman yok. 5- Kooperatifler işlevsiz Aslına bakarsanız tüm bu sorunların çözümünde kooperatif sistemi yatıyor. Kooperatifleri etkin ve işlevsel olan ülkelerde çiftçi de kazanıyor tüketici de… Zaten tarımsal üretimde örgütlenmenin temel amacı, maliyetleri yönetmek, verimliliği ve kaliteyi yükseltmek. Üretimden tüketim aşamasına kadar tarımsal ürünlerin doğru şekilde değerlendirilmesini sağlayarak üreticinin gelirini ve pazardaki konumunu iyileştirmek. Türkiye’de kooperatif yok değil, var. Hatta kooperatif enflasyonu var. 10 binden fazla tarımsal amaçlı kurulmuş kooperatif var. Ama çok büyük çoğunluğu tabeladan ibaret, işlevsiz ve etkin değil. Dolayısıyla tarım ile gıda sanayi arasında çok da sağlıklı bir entegrasyon sağlanamıyor. 6- Serbest piyasa kuralları sağlıklı işlemiyor Birçok tarım ve gıda ürünü açısından serbest piyasa koşullarının sağlıklı ve adil şekilde işlediğini söylemek zor. Bu konuda en somut örneği çiğ süt, kırmızı et, şeker ve fındık gibi ürünlerin fiyatlarında görüyoruz. Maliyetinin altında satış yapmak zorunda bırakılan üretici için bu iş sürdürebilir ve cazip olmaktan çıkıyor. Sözleşmeli üretim modeli sağlıklı işlemiyor. Perakende ve Hal Yasaları bir türlü yeniden düzenlenemiyor. Gıda enflasyonu ile mücadele adı altında üretim yapanın mağdur edilmesine göz yumulan bir anlayış söz konusu. Denetim ve kontrol adı altında fiyatları baskılamaya yönelik hamleler de sektörün sağlıklı işleyişini bozuyor. Türkiye’de enflasyonla değil etiketlerle mücadele var desek daha doğru olur. 7- Regülasyonlar yeterli değil Spekülasyonlara açık olan tarım ve gıda sektörü manipülasyona da müsait durumda. Bunun önüne geçebilmenin yolu gerekli altyapı ve düzenlemelerden geçiyor. Makro ve mikro tarım politikalarının eksikliği giderilmediği sürece mevcut riskleri ve kırılganlıkları bertaraf etmek zor gözüküyor. Burada görev regülatör misyonuna sahip kamu kurumlarına düşüyor. Bugün adı daha çok ithalatla gündeme gelen Et ve Süt Kurumu (ESK), Toprak Mahsulleri Ofisi (TMO), Tarım Kredi Kooperatifleri ve Tarım İşletmeleri Genel Müdürlüğü (TİGEM) gibi kurumlar yerli üretici ve üretim lehine çok daha etkin ve işlevsel bir yapıda olabilir. Mevcut konjonktürde her ülke kamu zararını göze alarak kendi çiftçisini korumak ve üretimi her şeye rağmen devam ettirmek adına kendi dinamiklerine göre birtakım erken önlemler alıyor. Türkiye de bu ortamda gıda arz güvenliği ve fiyat istikrarını sağlamak için kamu zararını göze alıyor. Ama Hazine’ye yazılan zarara yönelik tercihte yerli üretici ve üretimi desteklemek yerine ithalat öne çıkıyor. 8- Ortak akıl ile politika oluşturulmuyor Farklı illerde çiftçi ve sektör temsilcileriyle bir araya geldiğimizde benzer serzenişlerle karşılaşıyoruz. Üreticiler, tarım ve gıda politikaları belirlenirken görüşlerinin alınmadığından yakınıyor. Masa başında, kırsaldaki gerçeklerden uzak ve yanlış kararların faturası her geçen gün ağırlaşıyor. Gıda sanayicileri ve ihracatçılar da benzer serzenişlerde bulunuyor. Sektör paydaşları, kendilerini doğrudan ya da dolaylı şekilde etkileyen kararlar müzakere edilirken fikirlerine başvurulmadığından şikâyetçi. Sektörde kamu-özel sektör iş birliği zayıf ve “ortak akıl” ile hareket etme eksikliği var. Dolayısıyla liyakatten uzak, tek taraflı bakış açısıyla alınan kararın sahadaki gerçeklerle uyuşmadığı görülüyor. 9- İstatistikler güncel değil Bugün tarım sektöründe kiminle konuşsak tarımsal verilere şüpheyle yaklaşıyor ve güncelliğini sorguluyor. Rakamların önemli bir kısmının kırsaldaki gerçekleri tam yansıtmadığı görüşü hâkim. Dolayısıyla istatistiklerin kalitesi sorgulanıyor. Haksız da değiller… Türkiye’nin son tarım sayımı 2001 yılında yapıldı. Zaman serisi verilerde düzeltme imkânı veren son tarım sayımı 20 yıl önce yapıldığı için alan, hayvan sayısı, üretim istatistikleri kaba değişim varsayımlarıyla üretiliyor. O yüzden Türkiye’de tarım istatistiklerinin çeşitliliği artmamış ve niteliği yükseltilememiş durumda. Niteliksiz istatistiklerle politika belirlemek, strateji geliştirip uygulamak ve etki değerlendirmesi yapabilmek ne kadar sağlıklı olur? Tarımda daha güncel, sağlıklı ve şeffaf verilere ihtiyaç var. Bilmediğiniz şeyi ölçemez, ölçemediğiniz şeyi kontrol edemez, kontrol edemediğiniz hiçbir şeyi de yönetemezsiniz. 10- Katma değerli üretim ve markalı ihracat yetersiz Sektörün, kronik sorunlardan kafasını kaldırıp bir sonraki adımı hesap edecek gücü ve motivasyonu maalesef yok. Bugün birçok temel sorunun çözümüne katkı sağlayacak katma değerli üretim ve markalı ihracat konusunu pek gündeme alamıyoruz. Çünkü bunu başarabilmek için vizyon, strateji, veri, bilgi, Ar-Ge, inovasyon, trend gibi anahtar kelimelerle desteklenen bütüncül ve sürdürülebilir bir politikaya ihtiyaç var. Ortak akıl ile hareket etme ve birlikte iş yapma kültürü elzem. Yukarıda ana hatlarıyla özetlemeye çalıştığımız bu başlıkları çoğaltmak mümkün... Tüm bu kronik sorunlar defalarca yazıldı ve çizildi; üzerinde çok tartışıldı ve birçok konuda hemfikir olundu ama iş uygulamaya gelince bir arpa boyu yol katedilemedi. O yüzden, Türkiye’de tarım piyasalarının istikrarsızlığından nemalanan ve sistemin bozuk şekilde sürmesini isteyen bir kesim olduğu inancımız artırıyor. Reçete ortadayken hâlâ yanlışlarda ısrar edilmesi bu inancımızı kuvvetlendiriyor. Özetle, konuya ister üretimdeki arz-talep-fiyat dengesizliği tarafından bakın, isterseniz gıda enflasyonu çerçevesinde ithalat politikaları açısından ele alın ya da isterseniz kırsal kalkınmanın göz ardı edilmesi yönünden değerlendirin, fark etmiyor... Tarımın siyaset üstü bir bakış açısı ve günlük politikalardan uzak bir yaklaşıma ihtiyacı olduğu aşikâr. Sorunlara mültidisipliner açıdan bakmadığımız ve bütüncül bir yaklaşım ortaya koymadığımız sürece uzun vadeli ve kalıcı çözümler üretmemiz hayal.

İrfan Donat

Diğer Yazarlar

Çipten kaybetmek

Ege’nin balı, bademi Datça

Dişleri sıktıran günlük hayattır

Alışveriş hazzının bir ‘tık’ fazlası alışverişi online olarak yapmak

İyi hissetmeyi sağlayan telefon uygulamaları

Tarımda kurtuluşun 10 maddelik reçetesi