Biyoteknoloji şirketi Oxitec'te araştırma ve geliştirme ekibi lideri olan Michal Bilski, genetiği değiştirilmiş (GD) sivrisinek üretiminin erken aşamalarından birini yürütüyor. Amaç, yumurtalardan çıkacak sivrisineklerin sıtma, dang humması, Zika ve chikungunya gibi hastalıklara karşı mücadelede etkili olması. Bu hastalıkların taşıyıcısı ise sivrisinekler.
Cibuti'de denendi
Geçtiğimiz yıl Oxitec, sıtmanın yeniden arttığı Doğu Afrika ülkesi Cibuti’de on binlerce GD sivrisinek saldı. Doğu Afrika’da ilk, kıtada ise ikinci kez böyle bir salım gerçekleştirilmiş oldu.
Bu hamle, dang hummasıyla mücadele amacıyla Florida ve Brezilya’da yapılan birçok genetiği değiştirilmiş sivrisinek salımını takip ediyor. Dang humması, ihmal edilen tropikal hastalıklardan biri olarak kabul ediliyor.
Sıtmayı önleyebilir
Malaria No More UK adlı kuruluşun strateji sorumlusu Lottie Renwick’e göre bu sivrisineklerin sıtma bulaşması üzerindeki etkisi önemli olabilir. “Gerçekten çok büyük bir rol oynayacaklar ve oyunun kurallarını değiştirecekler” diyen Renwick bu müdahalenin, sivrisinek ağları ve aşılar gibi diğer araçlarla birlikte çalışması gerektiğini de ekliyor. Sıtma, dişi sivrisinekler tarafından bulaştırılıyor ve beş yaş altı çocukların en büyük ölüm nedenlerinden biri olarak görülüyor.
Dünya Sağlık Örgütü’ne göre, 2023 yılında 83 ülkede tahminen 263 milyon sıtma vakası ve 597 bin ölüm yaşandı. Bu hastalığın büyük bir tehdit olmasının en büyük sebebi kentsel ortamlarda yayılabilmesi. Afrika’daki diğer sıtma taşıyan sivrisinekler genellikle kırsal alanlarda ürese de Afrika’daki şehirler hızla büyüyor ve 2035 yılına kadar Afrikalıların yarısından fazlasının şehirlerde yaşayacağı tahmin ediliyor.
Koruma yöntemleri etkisiz kalıyor
Anopheles stephensi adlı sivrisinek türü, sivrisinek popülasyonlarını kontrol altına almak için kullanılan birçok böcek ilacına da dirençli bulunmuş. Bu tür, insanların yatmadan önceki saatlerde ısırıyor, bu da cibinliklerin koruyuculuğunu azaltıyor.
Afrika, dünya sıtma vakalarının yüzde 94’ünü barındırıyor ve beş yaş altı çocuklar tüm sıtma ölümlerinin yüzde 76’sını oluşturuyor.
Doğu Afrika ülkesi ve bir milyon nüfusa sahip Cibuti, sıtmayı neredeyse yok etmişti. Ancak vakalar 2012’de sadece 27 iken, 2020’de 73 bini aştı. Bunun sebebi, Güney Asya ve Arap Yarımadası’ndan Afrika’ya gelen bir sivrisinek türüydü.
Anopheles stephensi sivrisineği daha sonra Etiyopya, Sudan, Somali ve Kenya ile birlikte Batı Afrika’da Nijerya ve Gana’da da tespit edildi. Bir araştırmaya göre, bu sivrisinek kontrol altına alınmazsa kıtada 126 milyon kişi daha sıtma riski altına girecek.
Bilimsel süreç nasıl işliyor?
Laboratuvarda her bir yumurtaya DNA enjekte edildikten sonra yumurtalar sıcak ve nemli bir odaya taşınıyor. Burada, erişkin sivrisinek haline gelmeleri için ideal koşullar sağlanıyor. Odanın bir tarafında içinde sivrisinek larvalarının yüzdüğü su dolu tepsiler, karşı duvarda ise tamamen gelişmiş sivrisineklerle dolu plastik kutular bulunuyor. Bu kutulardan birinin üstünde, dişi sivrisineklerin beslenmesi için kan içeren bir düzenek yer alıyor.
Laboratuvarda üretilen sivrisinekler, normal hücresel süreçleri engelleyen "kendini sınırlayıcı" (self-limiting) bir gen taşıyor. Bu gen sayesinde, eğer bu sivrisinekler çiftleşirse, doğacak dişi yavrular hayatta kalamıyor. Isırmayan erkek yavrular ise yaşamaya devam ediyor ve vahşi dişi sivrisineklerle çiftleşebiliyor. Bu “dost sivrisinekler” düzenli olarak salındığında, dişi popülasyonu giderek azalıyor ve bu da sivrisineklerin sayısını ve sıtmanın yayılmasını ciddi şekilde azaltıyor.
Sivrisineklerin güvenli olduğu onaylandı
Oxitec’teki bilim insanları ve sıtma ile sivrisinek konusunda uzman olan araştırmacılar, bu sivrisineklerin güvenli olduğunu vurguluyor. ABD Gıda ve İlaç Dairesi (FDA), 2016’da yaptığı değerlendirmede, ABD Çevre Koruma Ajansı (EPA) ise 2022’de bu sivrisineklerin insanlar ya da çevre için bir tehdit oluşturmadığını onayladı.
Cibuti’de yürütülen çalışmalardan henüz yayımlanmış bir sonuç bulunmuyor ve Oxitec’in CEO’su Grey Frandsen, yapılması gereken çok fazla iş olduğunu kabul ediyor. Enjeksiyon sonrası hayatta kalan yüzde 5 ila yüzde 30’luk yumurtaların larvaya dönüşmesi dört ila beş gün sürüyor. Bir yumurtanın erişkin bir sivrisineğe dönüşmesi ise yaklaşık 14 gün alıyor.
