Dubai’ye 1.5 yılda düşmesi beklenen yağış 24 saatte düşünce kentte sel yaşandı. Selin asıl nedeni ise bulut tohumlama değil, iklim değişikliği ve altyapı eksikliği. Zira uzmanlara göre o gün bulut tohumlama yapılmasına imkan yoktu. Diğer taraftan bir dönem Türkiye’de de denenen ancak halihazırda kullanılmayan ‘bulut tohumlama’ yöntemi ile sadece yağışları artırmak değil, dolu önlemek veya sis dağıtmak da mümkün
Birleşik Arap Emirlikleri'nin (BAE) Dubai kentinde son 75 yılın en şiddetli yağışları sele neden oldu. Ülkeye 1.5 yılda düşmesi beklenen yağış 24 saatte düştü. Bu da bulut tohumlama yöntemiyle ilgili çeşitli spekülasyonlara yol açtı. Sosyal medyada bir grup yağışın nedeninin bulut tohumlama olduğunu iddia ederken başka bir grup da bu kişilerin ‘iklim inkarcıları’ olduğunu söyledi.
Sel sadece Dubai’de yaşanmadı
Boğaziçi Üniversitesi İklim Değişikliği ve Politikaları Uygulama ve Araştırma Merkezi Müdürü Prof. Dr. Levent Kurnaz’a göre yağışların ‘bulut tohumlama’ da denen ‘yağmur artırım projesi’ ile hiçbir ilgisi yok. “Yağışların çok basit bir açıklaması var: İklim değişikliği. Birleşik Arap Emirlikleri çok fazla yağış almayan bir yer. Dolayısıyla sel basması gibi olayları normalde görmüyoruz. Ancak bulut tohumlama olsa bir tek Dubai’de yağışa neden olurdu. Aynı bulut nedeniyle yaşanan sel Pakistan ve Afganistan’da 100’den fazla kişinin ölümüne sebep oldu.”
Dubai’ye bir günde yağan yağmur Ayamama’ya bir gecede düştü
“İklim değişikliği tam da buna, hiç yağış beklenmeyen yerlerde yağışa neden oluyor zaten” diyen Kurnaz, Dubai’de trafiğin tıkanmasına ve sele neden olan asıl faktörün ise kentteki altyapı eksikliği olduğunu söylüyor. “2009’da İstanbul Ayamama Deresi’nde bir sel felaketi yaşanmıştı. O zaman Ayamama’ya 180 kg yağış düşerken şimdi Dubai’deki 160 kg kadar. Üstelik Ayamama’da bu miktar sadece 8 saatte yağmıştı, Dubai’de ise daha azı 24 saatte düştü. Şehirde drenaj yok. Her taraf beton, suyun emileceği bir toprak da yok. Doğal olarak bu tabloyla karşılaştık.”
Selin nedeni ‘kararsızlık yağışı’
Kurnaz gibi, Meteoroloji Mühendisleri Odası Başkanı Fırat Çukurçayır da Dubai’deki yağışların bulut tohumlama’ da denen ‘hava modifikasyonu’ndan kaynaklanmadığını söylüyor. Çukurçayır’a göre, BAE, Umman, Afganistan ve Pakistan gibi ülkeleri etkileyen selin nedeni ‘kararsızlık yağışı’ denen bir yağış türü. “Yeterli oranda nem varsa, üst atmosferle yer seviyesi arasındaki sıcaklık farkı da ne kadar fazla olursa bu tarz yağışlar o kadar beklenir. Ve bunlar cephesel yağışlardan farklı olarak daha ani ve daha kısa süreye yayılan yağışlardır.”
BAE, 12-13 yıldır ‘bulut tohumlama’ yapıyor
Peki, ortaya atılan ‘bulut tohumlama’ iddiaları nereden geldi derseniz Birleşik Arap Emirlikleri, 12-13 yıldır yağmur artırmak amacıyla bu teknolojiyi kullanıyor. Meteoroloji Mühendisleri Odası’na göre, 50’den fazla ülkede de bulut tohumlama gerçekleştiriliyor. Bulut tohumlama teknolojisi üzerine çalışan araştırma enstitüsü İkon Aerospace Center’ın kurucusu Yaver Demir “ABD'den Meksika'ya, Arjantin'den Şili'ye kadar Avrupa, Orta Doğu, Asya ve Afrika'daki birçok ülkede bulut tohumlama uygulanıyor” diyor. Rusya, ABD ve Çin ise bu işe sürekli olarak daha fazla yatırım yapanlar arasında başı çekiyor.
Yunanistan’da dolu önlemek için kullanılıyor
Bulut tohumlama, yalnızca yağmur artırma amacıyla da kullanılmıyor. Demir, kar yağışını artırmak, dolu önlemek veya boyutunu azaltmak, sisi dağıtmak veya bazı hava kirleticilerin temizlenmesi amacıyla da hava modifikasyonu uygulaması yapılabileceğini söylüyor. Türkiye’nin komşularından İran, BAE ve Suudi Arabistan yağmur artırmak için hava modifikasyonu yaparken Yunanistan, Kuzey Makedonya taraflarındaki dolu yağışlarını önlemek için yedi uçakla bu teknolojiyi kullanıyor.
Türkiye’deki ilk çalışma İSKİ’den
Türkiye’de ise ‘hava modifikasyonu’ yöntemi kullanılmıyor. Ancak 1990’lı yılların başında ve 2007-2008 yıllarında denendiği biliniyor. Yöntemin Türkiye’de ilk uygulanması 1990 yılında İstanbul Su ve Kanalizasyon İdaresi (İSKİ) tarafından yapılıyor. O dönem bu çalışmalara nezaret eden isim ise İTÜ Meteoroloji Mühendisliği eski Öğretim Üyesi Prof. Dr. Orhan Şen. Daha sonra İzmir ve Ankara’da yapılan çeşitli çalışmalar da mevcut.
Barajlarda denendi
Örneğin İzmir Aliağa’da fabrikalara soğutma suyu temin etmek amacıyla kullanılan Güzelhisar Barajı’nda ve su seviyelerini yükseltmek amacıyla da Ankara barajlarında bu yöntem deneniyor. 2007-2008 yıllarında ise İSKİ’nin, hava kirleticilerinin yağışa etkisini araştırmak amacıyla yaptığı bir çalışmada da yine ‘bulut tohumlama’ kullanılıyor.
Her mevsimde ya da her bulutta uygulanamaz
Yöntem nasıl uygulanıyor derseniz, Fırat Çukurçayır “Yazın hiç bulut yokken veya yeterli su potansiyeli yokken bu yöntem uygulanamaz. Bulut tohumlama yalnızca yağışa elverişli bulutlara uygulanır. Bulut içerisinde yeterli sıvı su var ancak su zerreciklerinin, etrafında toplanacağı yeterli katı tanecik miktarı yoksa bu yöntem uygulanabiliyor” diyor.
Uygun bulutun tespit edilmesinin ardından, nereye yağış düşürülmek isteniyorsa o buluta, suyun kristal yapısına çok benzeyen gümüş iyodür (AgI) maddesi enjekte ediliyor. Böylece normalde birbirlerini iten su zerrecikleri belirli bir çekirdek etrafında toplanarak ağırlaşıyor ve damla olup aşağıya yağış olarak düşebiliyor.
Etkisini 20-30 dk sonra gösteriyor
Tohumlama, yağış gerçeklemesi istenen yere bulutun varmasından yaklaşık 20-30 dakika önce yapılıyor. Bu da, uçak kanatları veya drone’lara takılan 50-100 gramlık, AgI içeren sıkıştırılmış fişeklerin ateşlenmesiyle gerçekleştiriliyor. Bu fişeklerin bir gramında 10 üzeri 16 tane tanecik bulunuyor. Yaver Demir, “Bulut tohumlama fişeklerinin maliyeti fişek başına yaklaşık 50 ila 150 dolar arasında. Mürettebatlı bir uçak uçuş başına 40-60 işaret fişeği bırakabilirken balonlar ve İHA'lar uçuş başına ondan daha az işaret fişeği bırakır” diyor.
Yağışı yüzde 30 artırıyor
Çukurçayır ise tohumlamanın yağışa etkisinin genelde yüzde 30 olarak belirtildiğini söylüyor. Yani normalde 10 kilogram yağmur yağacaksa 13 kilogram yağmur yağıyor. Etki süresi ise yaklaşık olarak bir saatle sınırlı. Ancak Çukurçayır, bu tekniğin etkinliğinin doğrulanmasının zor olduğunu ve bu nedenle bulut tohumlamasında hala derin şüphelerin devam ettiğini de ekliyor. “İnsanlar o yağmur zaten yağacaktı, hava modifikasyonunun bir etkisi olmadı, diyor. Bu nedenle başarısı çok tartışılıyor. Ancak kilometrekarelerce alana düşen az bir yağış aslında toplamda galonlarca su olduğundan bu hiç de kötü bir sonuç değil.”
Rusya’da yağmur durdurmak için kullanılıyor
Çukurçayır, ayrıca bazı ülkelerdeki uygulamaların da olumsuz yorumlara neden olduğunu söylüyor. “Rusya’da Putin, Zafer Günü kutlamaları nedeniyle Kızıl Meydan’da yapacağı konuşmalarda tek damla yağış olmayacak, diyor. Ve o buluttan daha önce yağış düşmesini sağlayarak bunu başarıyorlar da. Ancak yağmur yağdırma konusunda aynı başarı söz konusu olmayınca eleştiriliyor.”
