Daron Acemoğlu
MIT İktisat Profesörü Daron Acemoğlu, James A. Robinson ile birlikte Ulusların Düşüşü ve Dar Koridor: Devletler, Toplumlar ve Özgürlüğün Geleceği kitaplarının yazarı
ABD’de enflasyon on yıllardır görülmemiş bir seviyeye çıktı ve Fed enflasyonu dizginlemek için giderek daha sert tedbirler alıyor. Sizce Fed’in hamleleri yeterli mi? Ukrayna Savaşı’nın yarattığı enflasyon baskısını da düşününce bu kadar sert bir sıkılaştırmanın ekonomik toparlanmayı bastırmasından endişe ediyor musunuz?
Endişeliyim. Zaten endişeli olmamak zor. Temmuz ayındaki röportajımızda yüksek enflasyon ve bütçe açığının ciddi riskler taşıdığını ama Amerikan demokrasisini kurtarmayı denememenin daha büyük tehlikeler getireceğini vurgulamıştım. İkisinin de en kötüsü oldu: Enflasyon çok yüksek ve demokrasi eskisinden de zor durumda.
ABD’deki ara seçimlere altı ay kalmışken Cumhuriyetçi Parti’nin Donald Trump’ın partisi haline geldiği su götürmez bir gerçek gibi görünüyor. Partiden aday olabilmek için Trump’ın açık desteği bir nevi ön şart oldu. İyi eğitimli ve sol eğilimli birçok Amerikalı durumu anlamakta zorlanıyor; bence bu da sorunun önemli bir bölümünü oluşturuyor. Amerikan demokrasisini Trumpçılıktan korumak için önce insanları ona çeken şeyin ne olduğunu anlamalıyız.
Trump destekçilerini yanlış yola sapmış hatta “acınası” olarak yaftalayıp Amerikan toplumundaki bölünmeyi derinleştiren bir yaklaşım benimsemektense, ekonomik büyümeden yarar görmeyen ve kendini gerek ekonomik gerek sosyal olarak dışlanmış hisseden çok sayıda Amerikalının Trump’ı desteklediğini görmemiz gerek. Onların mağduriyetini kabul etmeli ve dindirmek için uğraşmalıyız. Bu kesime ve ülkede benzer durumdaki birçok gruba yardımcı olmanın en emin yolu herkese refah getirecek ekonomik büyümeyi sağlamak. İstihdam ve maaş zammı sağlayarak Amerikan demokrasisinin işlediğini göstermek bu yüzden çok önemli.
Öte yandan Trump’ın hoşnutsuz ve ekonomik açıdan dezavantajlı Amerikalılar için son derece kusurlu, aslına bakılırsa korkunç bir temsilci olduğu açık. Yolsuzluğa batmış, yalancı ve dengesiz bir otoriter özentisi. O halde ABD siyaseti için esas soru şu: Memnuniyetsiz seçmeni Trump’ın pençesinden kurtaracak biri var mı? Maalesef en azından yakın gelecekte cevap hayır olabilir.
Yüksek enflasyon da önemli bir sorun. Fiyatların da ücretlerin de artacağı beklentisi firmaların fiyat yükseltme engellerini kaldırıyor. Neticede enflasyon kendi kendini idame ettirebilir hale geliyor. Elbette Fed’in süregelen yüzde 2 enflasyon hedefinin sihirli bir tarafı yok. Herkes yüzde 3’lük hedefin kabul edilebilir, hatta daha iyi olduğunda hemfikir olsaydı enflasyon ekonominin istikrarını bozmadan o seviyede gezebilirdi. Sorun ise aşırı enflasyonla karşı karşıya olduğumuz hissi; bu duygu memnuniyetsizliği körüklerken istikrarsızlığa yol açıyor.
Tabii ki Ukrayna’daki savaş da iyi olmadı; üstelik bunun tek sebebi enerji ve gıda fiyatlarına yaptığı yukarı yönlü baskı değil. Savaş aynı zamanda muazzam bir belirsizlik getiriyor. Çok daha büyük bir savaşa dalıverme tehlikesi son derece gerçekçi görünüyor. Yani evet, kaygı verici bir dönemdeyiz.
Yaptırımlar Putin’i iktidardan indirir mi?
Bugün Batılı liderler oligarklara uygulanan yaptırımların Rusya Devlet Başkanı Vladimir Putin’in Ukrayna hesaplarını değiştirebileceğine ikna olmuş görünüyor. Bu mümkün mü yoksa oligarkların varlıkları Batılı ekonomilerle iç içe geçtiğinden ayrılamaz bir noktaya mı gelmiş durumda? Kısa vadede Rusya’nın ekonomik elitlerine baskıyı artırmak için ne gibi adımlar atılabilir?
Dünyadaki ultra zenginlere sağladığımız vergi kaçırma ve kara para aklama sistemi bütünüyle utanç verici. Bunun bir ihmalden kaynaklanmaması, çıkar paylaşımına dayanması ise utancı ikiye katlıyor. Örneğin İngiltere kasıtlı olarak sahtekarlara bankerlik ve uşaklık yaptı. Genel anlamda uluslararası finans sistemi Rusya, Ukrayna, Çin ve Orta Doğu’dan gelen kara parayla yürütüldü. Yasa dışı para akışlarını önlemek hem daha iyi kurumlar oluşturmak için hayati önem taşıyor hem de ahlaki bir ödev.
Ayrıca Batı mevcut ve geçmiş Rus oligarklara bu kadar cömert davranmasa Putin bugünkü konumuna gelemez, Rusya’yı eski KGB dalkavuklarının kontrolündeki bir mafya devletine dönüştüremezdi. Batı’nın Rusya’ya ve Rus oligarklara karşı anlamlı tedbirler alması bu yüzden cesaret verici.
Yaptırımlar Putin’i iktidardan indirir mi? Emin değilim. Rus kurumları üzerindeki hakimiyeti öyle sıkı ve güvenlik servisleri öyle güçlü ve acımasız ki manevra alanı bırakmıyor. Ama rejimi zayıflayacak ve bunun bir sebebi de ideolojik temelinin sorgulanıyor olması. Ruslar Sovyet tarzı baskıyla karşı karşıya olsalar da Sovyetler döneminde değiliz. Sadece bir VPN ile – hatta bir yere kadar o olmadan bile – tüm dünyadaki bilgiye erişebiliyorlar. Birçoğunun Ukrayna’da ve Batı’da kişisel bağlantıları var. Düşünceler zaman içinde değişecektir.
Batı şimdi Rusya’dan enerji ithalatını bitirmek başta olmak üzere Ukrayna’ya destek için daha fazlasını yapmalı. Rus oligarklar üzerindeki baskıyı artırma imkanı da var. Bazı yatlara ve villalara el konmuş olsa da birçoğunun ailesi Rus halkından çaldıkları servetle Batı ülkelerinde lüks içinde yaşamayı sürdürüyor. Bu varlıklardan bazılarının Batı finans sistemiyle el konulamayacak kadar iç içe geçtiği doğru olsa da daha fazlasına el koyulabilir ve koyulmalı. Ayrıca Batı gelecekte haksız servetin aklanmasını önlemek için inandırıcı bir plan açıklamalı.
Kripto paraların sabıkası artar
ABD’de Joe Biden yönetimi Rusya’nın yaptırımlardan kaçmasını önlemek adına kripto para firmalarının da üzerine gidiyor. Ekim ayında Bitcoin’in “çocukçu bir özgürlük hayalinden” fazlası olmadığını söyleyip ancak suç faaliyetlerine destek sağlayabileceğini belirtmiştiniz. Alternatif paraların yaptırımlardan kaçış sağlama riski ne kadar ciddi? Ukrayna’nın savaşı finanse etmek için kripto paralara kucak açması bu paraların hesaba katılması gereken gerçek faydaları olduğu anlamına mı geliyor?
Çok büyük risk. Kara para aklamayla mücadelenin eskisinden zor olmasının bir sebebi de dijital paralar. Ukrayna’ya gelirsek kripto paraların ciddi bir yardımı olduğunu sanmıyorum; neticede Batı’nın desteğini alıyor ve kripto paralara ihtiyacı yok. Gerçekten yararlı olacak bir şey ise kripto araçlardan tamamen bağımsız iyi bir dijital altyapı. Böyle bir altyapı blokzincir tarzı merkezi olmayan bir defterden yararlansa da yararlanmasa da olur. Esasen bireylerden, hayır kuruluşlarından ve STK’lardan hızlı para transferini mümkün kılar.
Görebildiğim kadarıyla kripto paralar sadece Rusya’ya yarıyor. Dolayısıyla “özünde kötü bir rejime yardım” da kripto paraların sabıka kaydındaki “karbon emisyonunu artırmak” ve “suçu kolaylaştırmak” gibi maddelerin altına eklenebilir.
Ukrayna’ya para akıtmak yetmez
James A. Robinson ile birlikte yazdığınız 2012 tarihli Ulusların Düşüşü kitabında siyasi ve ekonomik kurumların ülkelerin kalkınmasındaki rolünü incelemiştiniz. Ukrayna için yeniden inşa vakti geldiğinde uluslararası destek sağanağı muhtemel görünüyor. Savaş öncesi yönetimin birçok zaaf gösterdiği Ukrayna’da ülkenin yeniden inşasını sağlayacak bir kurumsal çerçeve kurulabilmesi için bu kaynaklar nasıl değerlendirilmeli?
Ukrayna’nın yeniden inşası kesinlikle öncelikli olacak ve başarı için sadece ülkeye kaynak yağdırmak değil daha iyi kurumlar tesis etmek de gerekecek. Bu konuda umutlu olmamızı sağlayacak sebepler var.
Rus işgalinden önce de Ukrayna demokrasisi doğru yoldaydı. Özellikle büyük şehirlerdeki Ukrayna gençliği bütün Batı’da siyaseten en etkin ve demokrasi yanlısı gruplardan biriydi. Savaş Ukraynalıları birleştirdi ve demokrasiye ve özgürlüğe bağlılıklarını artırdı. Bunun savaş sonrasında adalet sağlayacak, yolsuzluğu kontrol edecek ve teknolojiye yeni yatırımlar için adil bir zemin hazırlayacak kurumların inşası için gereken fikir birliğini getirmesini umuyorum.
Batı yardımcı olabilir ama Batı da geçmişteki hatalarından ders almalı. Afganistan’da 20 yıllık “ulus inşası” serüveni tam bir fiyaskoya dönüştü. Burada esas olan Batı’nın bir ülkeye para döküp yerel bağlamı kavramadan önerilerde bulunmasının işe yaramayacağını görmek. Ukrayna demokrasisi ancak Ukraynalılar tarafından kurulabilir ve Batılılar bunu tevazu içinde kabullenmeli.
Batı yardımcı olabilir ama Batı da geçmişteki hatalarından ders almalı. Afganistan’da 20 yıllık “ulus inşası” serüveni tam bir fiyaskoya dönüştü. Ukrayna demokrasisi ancak Ukraynalılar tarafından kurulabilir ve Batılılar bunu tevazu içinde kabullenmeli
Yeni kitap yolda
Yine Robinson’la beraber yazdığınız 2019 tarihli Dar Koridor’da siyasi ve ekonomik kalkınmaya, kurumların dinamiklerine daha geniş bir açıdan bakmıştınız. Bir sonraki kitapta hangi konulara eğileceksiniz?
Şu anda Simon Johnson ile birlikte teknoloji ve eşitsizliğe dair bir kitap üzerinde çalışıyoruz. Kitabın ana fikri karar alıcıların ve iktisatçıların teknolojiyi kendi kendine paylaşılan refah yaratacak ve köklü toplumsal sorunlarımızı çözecek bir şey olarak görüp bu büyüye aldanması.
Ultra zenginlere sağladığımız vergi kaçırma ve kara para aklama sistemi utanç verici. Sistem Rusya, Ukrayna, Çin ve Orta Doğu’dan gelen kara parayla yürütüldü. Yasa dışı para akışlarını önlemek hem daha iyi kurumlar oluşturmak ahlaki bir ödev
Tarihsel belgelere dayanarak teknolojinin ancak iş gücüne karşı olmadığı ve gerek çalışanları gerekse yurttaşları güçlendiren bir kurumsal çerçevenin içine yerleştiği durumlarda fayda getirdiğini iddia edeceğiz. Paylaşılan refah sandığımız kadar garanti bir şey değil. Bugün bunu anlamak çok önemli çünkü mevcut dijital teknolojiler ve yapay zeka bunun tam tersi yönde ilerleyerek eşitsizliği artırıyor, düşük vasıflı çalışanları yoksullaştırıyor, ayrıca otoriter hükümetleri ve büyük, merkezileşmiş (ve özünde anti-demokratik) şirketleri güçlendiriyor.
Kitapta bu sorunu aydınlatmanın ötesinde söz konusu trendleri tersine çevirmek için yeni fikirler ortaya atacağız.
