Pandemiyle birlikte ev, okul ve iş yerlerinde hijyen çılgınlığı başladı. Kriz dönemi boyunca birçoğumuz kimyasallar kullanarak her yeri dezenfekte ettik. Ancak dezenfektanların ve ağır hizmet tipi temizleyicilerin yaygın kullanımı, kuaterner amonyum bileşiklerini (QAC) yeniden gündeme getirdi. QAC’lar bazı ev temizlik malzemelerinde de bulunan mikrop öldürücü bir kimyasal sınıfı.
Farelerde doğurganlığın azalmasına neden oldu
2023 yılında yapılan bir incelemede araştırmacılar QAC’ları ‘endişe verici bir kimyasal sınıf’ olarak adlandırdı. QAC’lara maruz kalma insanlarda astım ve kronik obstrüktif akciğer hastalığı riskinin artmasının yanı sıra farelerde doğurganlığın azalması ile ilişkilendirildi. Cleveland'daki Case Western Reserve Üniversitesi Tıp Fakültesi bu kimyasallarla ilgili yeni bir araştırma yaptı. Araştırmacılar yeni bir endişeyi gündeme getirdi: Kuaterner amonyum bileşiklerinin bir tür beyin hücresi için potansiyel olarak toksik olduğunu buldular. Oligodendrosit adı verilen bu hücreler sinirlerin etrafındaki yağlı katmanı (miyelin) oluşturur. Bu da sinir sinyallerinin beyinde daha hızlı ilerlemesini sağlar. Çalışma ayrıca bazı ev mobilyalarında kullanılan organofosfatların oligodendrositlerin büyümesini engellediğini ortaya koydu.
Çalışmanın baş araştırmacısı Paul Tesar “Bu kimyasala maruz kalma ile insanlardaki nörogelişimsel sorunlar arasında doğrudan bir bağlantı olduğunu söylemek istemiyoruz. Henüz bu verilere sahip değiliz. Ancak oligodendrositlerin bu kimyasallara karşı belirli bir kırılganlığa sahip olduğunu çok titiz bir şekilde gösterdik” dedi.
Yüzlerce kuaterner amonyum bileşiği var ve içerik listesindeki kimyasalları tanımayı zorlaştırabilir. QAC’ların adı genellikle "amonyum klorür" veya "onyum klorür" ile biter. Örneğin el sabunlarında yaygın olarak bulunan bir kuaterner amonyum bileşiği benzalkonyum klorürdür.
Beyin sağlığı ve QAC’lar hakkında bilinmesin gerekenler
Uzmanlar, kuaterner amonyum bileşikleri üzerine yapılan araştırmanın ev temizlerken hangi ürünü seçmeniz gerektiği konusunda bilinçli davranmanıza yardımcı olacağını söylüyor. Çalışmanın baş yazarı Erin Cohn, oligodendrosit disfonksiyonunun çeşitli nörolojik durumlarla bağlantılı olduğunu söyledi. Örneğin multipl skleroz vakalarında, vücudun bağışıklık sistemi oligodendrositler tarafından oluşturulan katmana saldırır.
Tesar, QAC’ları incelemek için insan beyni organoidlerini kök hücreyle büyüttüler. Sonuç olarak kuaterner amonyum bileşiklerinin özellikle oligodendrositleri öldürdüğünü ancak diğer hücre tiplerini öldürmediğini buldular.
Araştırmacılar ayrıca kimyasalları 10 gün boyunca genç farelere yedirdiler. Tesar, otopsilerde, kuatlara maruz kalmanın beyinde "seçici bir oligodendrosit kaybına neden olduğunu" tespit ettiklerini söyledi. Tesar, "Bilim, bu kimyasalların oligodendrositler üzerinde zararlı etkileri olduğu konusunda net. Net olmayan şey ise bu kimyasallara "her gün maruz kalmanın" insan beynini etkileyip etkilemediği” dedi.
Genetik hastalıkları tetikleyebilir
Harvard Üniversitesi'nde nöroloji profesörü olan Francisco Javier Quintana, beynin kişinin aldığı kimyasallardan "her zaman" etkilendiğini söyledi. Araştırmanın daha fazla çalışmaya ihtiyaç duyduğunu söyleyen Quintana, buna rağmen sonuçların QAC’lara maruz kalmanın genetik duyarlılığı olan popülasyonlarda hastalığı tetikleyebileceğini gösterdiğini söyledi. Quintana “Çoğu insanda QAC maruziyeti muhtemelen bir şey yapmaz. Ancak genetik geçmişinizde hastalık varsa, bu durum tetikleyici olabilir” dedi.
QAC’lara ne kadar maruz kalıyoruz?
Kuaterner amonyum bileşikleri anne sütünde tespit edildi ve dezenfekte edici temizlik ürünleri kullanan kadınlarda daha yüksek oranda bulundu. 43 kişi üzerinde yapılan bir çalışmada, yüzde 80'inin kanında QAC bulunduğu tespit edildi. Washington Üniversitesi'nde tıbbi kimya alanında doçent olan Libin Xu, şimdiye kadar ölçülen hemen hemen her kan numunesinde bazen çok düşük bazen de çok yüksek oranda QAC’a rastladıklarını söyledi.
Sabun ve su ile temizlik
Çevresel tıp ve iklim bilimi yardımcı doçenti olan Saraj Evans, sitrik asit, etanol ve hidrojen peroksit gibi bileşenlerin de temizlikte etkili olduğunu söyledi. Evans, “Kullandığınız dezenfektanın içindeki aktif maddeler konusunda endişeleriniz varsa, bir pencere açın ve ürünü çocukların ya da hamile insanların etrafına püskürtmeyin ya da silmeyin. Normal sabun ve su çoğu bakteriyi öldürecektir. Antibakteriyel kimyasal içeren bir sabuna ihtiyacınız yok” dedi.
