1984 yılında Hollandalı genç bir mühendis olan Martin van den Brink, Hollanda'nın sakin bir köşesinde yeni kurulan bir girişime katıldı. O zamanlar şirketin yaklaşık 40 yıl sonra 580 milyar dolarlık yarı iletken endüstrisi için o kadar önemli olacağını ve ABD-Çin çip savaşının merkez üssü haline geleceğini bilmiyordu.
Van den Brink'in şu anda baş teknoloji sorumlusu olduğu ASML Holding NV, arabalardan akıllı telefonlara, bilgisayarlardan mikrodalgalara ve uçaklara kadar modern yaşamı mümkün kılan her şeyin beynini üretmek için gereken kritik ekipmanları yönetiyor. Son teknoloji silahlara ve yapay zeka cihazlarına da girebilen çipler üreten ASML, ABD ulusal güvenliği için kritik bir altyapı olarak görülüyor ve Çin için endüstriyel casusluğun hedefi haline geldi.
ASML'nin geldiği noktaya hala alışamadığına vurgu yapan Van den Brink, "Bugün bulunduğumuz yerde olmayı hiç beklemiyordum" şeklinde konuştu.
Avrupa'nın en değerlisi
Şirkette geçirdiği yaklaşık 40 yıl boyunca ASML; Nikon, Canon ve Ultratech gibi şirketlerle rekabet eden küçük bir oyuncudan dünyanın tek üst düzey yarı iletken litografi ekipmanı üreticisine dönüştü. Bu yükseliş onu 247 milyar doları aşan piyasa değeriyle Avrupa'nın en değerli teknoloji şirketi haline getirdi. Bu değerlemeyle ASML, müşterisi Intel'in iki katından da fazla. Cihazların tipik olarak 10 milyon dolara mal olduğu bir sektörde ASML, mevcut en üst düzey makinesi için yaklaşık 180 milyon dolar talep ediyor. Çip pazarı son zamanlarda yumuşamış olsa da ASML büyümeye devam ediyor ve bilgisayar gücüne olan doymak bilmez talep sayesinde uzun vadeli görünümü sağlam görünüyor.
Denver'daki NZS Capital LLC'de fon yöneticisi olan ve yönetiminde yaklaşık 2 milyar dolar bulunan Jon Bathgate, ASML ile ilgili çarpıcı açıklamalarda bulundu, "Bu, dünyanın onsuz var olamayacağı bir şirket" ifadelerini kullandı. Bathgate, ASML'nin en büyük holdinglerinden biri olduğunu belirtirken sözlerini şöyle sürdürdü: "20 yıllık bir avantaja sahipler. Yatırımcılar ASML'nin bir şirket olarak ne kadar önemli olduğunu ve taklit edilmesinin ne kadar zor olacağını açıkça anladılar. Seküler büyüme rüzgarlarına sahip doğal bir tekel. Bu eşsiz bir şey."
Petrol neyse çip de o
Bloomberg'in haberine göre geçen yüzyılda petrol neyse 21. yüzyılda da çipler jeopolitik açıdan o hale gelirken, ASML'nin tekil başarısı onu ABD ile Çin arasında tırmanan gerilimin tam ortasına itti. ABD yarı iletkenlerin stratejik önemine odaklanmışken, Başkanlar Donald Trump ve Joe Biden, Çin'in çiplerde birkaç nesil geride kalmasını sağlamak için her şeyi yaptılar. Hiçbir şirket bu çaba için ASML kadar kritik öneme sahip değil.
Üst düzey makinelerinin çoğunu Çin'de satması yasaklanan ve veri hırsızlıklarının kurbanı olan ASML, neredeyse aşılmaz olan liderliğini korumak için yapabileceği tek şeyi yapıyor: Daha da sofistike makineler üretmek. Amsterdam'da bir stüdyo daire büyüklüğündeki bir sonraki makinenin 2025 yılında piyasaya çıkması planlanıyor. Bir Boeing 787 Dreamliner'dan daha pahalı olan 380 milyon dolardan fazla fiyat etiketiyle, bir virüsten daha küçük silikon gofretler üzerinde hassas desenler oluşturabilecek. Halihazırda rakiplerinin çok önünde olan ASML, öngörülebilir gelecekte kimsenin kendi yaptıklarını yapamayacağından emin. Tek gerçek engel teknolojik sınırlar olacak.
Kimse bize yetişemeyecek
Şirketin finans müdürü Roger Dassen bir röportajda, "Birileri bugün bulunduğumuz noktaya yetişebilse bile, 10 yıl içinde tamamen farklı bir paradigmada faaliyet gösterdiğimizden emin olacağız" dedi. "Konumumuzu korumanın en iyi yolu bu. Yani bugün bulunduğumuz yeri yakalayabilirsiniz ama o zamana kadar farklı bir yerde olacağız."
2019 yılında, Trump yönetiminin baskısıyla Hollanda hükümeti, ASML'nin en üst düzey aşırı ultraviyole veya EUV litografi makinelerini Çin'in ana yarı iletken dökümhanesi olan SMIC'e satmasına olanak tanıyan bir ihracat lisansını alıkoydu. Ardından, Biden yönetiminin zorlamasıyla, Hollanda vidaları daha da sıktı. Mart ayındaki ek kısıtlama planı, ASML'nin bu makinelerin daha gelişmiş versiyonlarının ihracatını dizginleyecek ve bu makineler, sivil ve askeri kullanım için güçlü çipler yapmak üzere diğer teknolojilerle birlikte kullanılabilecek.
bir Alman düşünce kuruluşu olan Stiftung Neue Verantwortung'da proje yöneticisi olan Julia Hess konuyla ilgili "ASML için iş riski büyük ölçüde iki şeye bağlıdır: Birincisi, belirli bir DUV (Deep Ultraviolet) ekipmanı türünün, örneğin en gelişmiş olanının yasaklanıp yasaklanmayacağı veya gelecekte çok daha ciddi bir etkiye sahip olacak tam bir DUV yasağı olup olmayacağı. İkincisi, kontrollerin Japonya gibi rakip şirketlere sahip ülkelerle nasıl uyumlu hale getirileceği" şeklinde konuştu.
Çin, ABD'ye yetişmek için milyarlarca dolar harcayarak kendi yarı iletken endüstrisini kurmaya çalışıyor. Eski teknolojiyi satın alması, yarı iletken ekipman sektörünün büyük bir kısmının kazançlarını artırdı. Çin, 2022'de Tayvan ve Güney Kore'nin ardından şirketin üçüncü en büyük pazarı oldu ve gelirin yaklaşık %15'ini oluşturdu.
Yasakların önemli bir etkisi yok
Çin'de daha güçlü ekipman satamamak gelecekte büyüme üzerinde bir engel olabilir, ancak ASML şimdilik Çin dışındaki talebini zar zor karşılayabiliyor ve yasakların "önemli bir etkisi olmadığını" söylüyor. ASML'nin birikmiş iş hacmi yıllık gelirinin neredeyse iki katı ve en büyük müşterisi Taiwan Semiconductor Manufacturing Corp. (TMSC) sermaye harcamalarını kısmıyor. Ayrıca, ABD ve Avrupa çip endüstrisine yaklaşık 100 milyar dolar yatırım yapma planlarını açıkladı.
Ancak ASML İcra Kurulu Başkanı Peter Wennink, Çin ablukasının hala bir hata olduğuna inanıyor ve bu ülkenin kendi çip ekipmanını geliştirme çabalarını hızlandıracağını söylüyor.
Bizden almazlarsa kendileri yapacaklar
Wennink bir röportajında "Eğer bu makineleri alamazlarsa, kendileri geliştirecekler. Bu zaman alacak, ancak eninde sonunda bunu başaracaklar. Onları ne kadar baskı altına alırsanız, çabalarını iki katına çıkarma olasılıkları da o kadar artacak" şeklinde konuştu.
Bazı Çinli kişi ve kuruluşlar ASML teknolojisini çalma yoluna başvurdu. Çin'de yaklaşık 1500 çalışanı bulunan şirket, Şubat ayında eski bir çalışanının bazı teknik bilgileri aldığını açıkladı. Geçen yıl, Çinli yetkililer tarafından ülkenin en umut verici teknoloji girişimlerinden biri olarak görülen Pekin merkezli bir firmayı potansiyel olarak ticari sırlarını çalmakla suçladı.
Ticari sırları çaldı, devlet desteğini aldı
ASML, 2018 yılında Kaliforniya'da görülen bir davada Dongfang Jingyuan Electron Ltd. ve feshedilmiş Silikon Vadisi firması Xtal'in 2014 yılında Zongchang Yu adlı eski bir çalışan tarafından teknolojisini çalmak ve Çin'e transfer etmek amacıyla bir ay arayla kurulduğunu iddia etti. Şirket açıklamalarına ve diğer Çin belgelerine göre Yu şu anda Dongfang'ı Pekin'de Çin hükümetinden aldığı geniş destekle yönetiyor.
Dava, ASML'nin fikri mülkiyet haklarını eskisinden bile daha sıkı bir şekilde korumasına yol açtı. Bilgi güvenliği personeli 2021'de %20 artarak 300'e ulaştı. Tedarikçileri siber güvenlik riskleri konusunda eğitmek için bir "güven çemberi" oluşturdu ve makinelerinin olası tersine mühendisliğini takip ediyor.
Çalmaya yönelik girişimler zaman kaybı
CFO Dassen ayrıca şirketin teknolojisini çalmaya yönelik girişimlerin bir kıymetinin olmadığına da işaret ediyor. Yazılımdan kalay ve volframa kadar her şey için 5 bin tedarikçisi ve kritik çok katmanlı aynalarını üreten Carl Zeiss AG gibi şirketlerle stratejik ortaklıkları olan ASML'nin, eşleşmesi zor bir küresel ekosistemi yönettiğini belirtiyor.
"ASML'nin teknolojisinin çoğu planlarda yer almıyor" diyen Dassen, "Bu teknolojiler kağıt üzerinde değil, insanların kafalarının içinde. Ve sadece planlara ihtiyacınız yok; onu çevreleyen her şeye ve tüm tedarik zincirine ihtiyacınız var. Alternatif bir Zeiss vs. inşa etmek zorundasınız. Bu muazzam bir görev. Aylar ya da yıllardan bahsetmiyoruz. Böyle bir şeyi kopyalayabilmeniz için 10 yıl ya da daha uzun bir süreye ihtiyaç var" şeklinde konuştu.
Daha çok kanalları, bisikletleri ve kenevir satan kafeleriyle bilinen bir ülkede bulunan şirketin geniş ve küresel bir ekosistemi nasıl bir araya getirdiğine bakmak, ASML'nin Çin için neden kolay bir çözüm olmadığını gösteriyor.
Bir elin nesi var iki elin sesi var
Van den Brink sorulara verdiği yazılı yanıtta, şirketin hedeflediği satın alma ve ortaklıklara atıfta bulunarak "Hepsini yapamazsınız. İyi olduğunuz şeyleri yapmak zorundasınız ve bir konuda sizden daha iyi olan diğer taraflarla birlikte çalışmalısınız. Böylece kendinizden ve etrafınızdakilerden en iyisini bir araya getirebilirsiniz."
Merkezi Hollanda'nın sanayi merkezindeki küçük bir kasaba olan Veldhoven'da bulunan ASML, birkaç on yıl önce bünyesinden ayrıldığı Hollandalı holding Philips için dipsiz bir kuyu olarak görülüyordu. 1980'lerde ekipmanlarına alıcı bulmak için mücadele etti. 1995 yılındaki ilk halka arzı, araştırma için ihtiyaç duyduğu fonu sağladı ve DUV litografi makinelerindeki bir atılım, 2000'li yılların başında pazar payını yaklaşık %50'ye yükseltti. Ardından, ay ışığında gerçekleşen bir gelişme onu yepyeni bir seviyeye taşıdı: EUV litografi.
ABD hükümeti liderliğindeki bir EUV konsorsiyumu, teknolojinin ne kadar pazarlanabilir olduğunu görmek için ASML'ye başvurmuştu. Rakiplerinin karşı çıktığı EUV üzerine büyük beklentilere giren şirket, önümüzdeki yirmi yıl boyunca bu teknolojiyi laboratuvardan çıkarıp satılabilir makineler haline getirmeye odaklandı. Üç ABD laboratuvarından bilim insanlarıyla çalıştı; Intel, TSMC ve Samsung Electronics'ten benzeri görülmemiş bir pazar işbirliğiyle sermaye yatırımları aldı, Cymer ve HMI gibi bazı önemli ABD şirketlerini satın aldı ve dünya çapında yüzlerce tedarikçiyle anlaştı. 2018 yılına gelindiğinde, EUV makinelerini seri üretmeye hazırdı ve 2021 yılına gelindiğinde, litografi ekipmanları için 17,1 milyar dolarlık küresel pazarın %90'ından fazlasına sahip oldu.
Güçlü çipler için anahtar kelime: EUV litografisi
EUV litografisi daha kısa dalga boyunda ışık kullanarak çip üreticilerinin güçlü çipler yapmak için entegre devrelere katlanarak daha fazla sayıda transistör yerleştirmesine olanak tanıyor. Bir müşterinin sahasında tamamen monte edildiğinde yaklaşık bir okul otobüsü büyüklüğünde olan devasa EUV makinesinin teslimatı üç ila dört Boeing 747'nin üretimi kadar zaman alıyor. Ağırlığı 180 ton olan makine 100 binden fazla parça, 3 bin kablo ve 40 bin vidadan oluşuyor ve 2 kilometreden fazla hortum gerektiriyor.
ASML, bu tür makinelerin dünyadaki tek üreticisi olarak rakiplerini geride bıraktı ve potansiyel bir Çinli rakibin ortaya çıkmasının ne kadar zor olacağını gösterdi.
ASML'nin yanına yaklaşmak imkansız
Fabricated Knowledge'da analist olan Douglas O'Laughlin, yakın zamanda kimsenin ASML'yi yakalamasının "uzaktan bile mümkün olmadığını" söyledi.
ASML'nin en gelişmiş makinelerine erişim, sektörde hangi şirketlerin başarılı olacağını belirledi. EUV makinelerini benimsemekte yavaş kalan Intel, 30 yıla yakın bir süredir elinde tuttuğu dünyanın en büyük yonga üreticisi konumunu geçen yıl kaybetti. Yeni teknolojiden daha hızlı yararlanan ve ASML'nin en büyük müşterisi olan TSMC, analistlerin tahminlerine göre bu yıl Samsung'u geçerek ve Intel'i de üçüncü sıraya düşürerek bu unvanı almaya doğru ilerliyor.
ASML, 2022 sonu itibariyle 180 EUV sistemi teslim etti. Bu yıl 60 EUV göndermeyi planlıyor ve üretim kapasitesini artırmak istiyor, böylece ürettiği eski DUV sistemlerinin sayısını 2026 yılına kadar neredeyse iki katına çıkararak 600 hedefine ulaşabilecek. Ayrıca 2030 yılına kadar, yaklaşık iki yıl içinde yüksek hacimli çip üretimi için planlanan ve yüksek NA EUV olarak adlandırılan bir sonraki makinesinden 30 kadar üretmek istiyor.
Apple ve ChatGPT için hayati önemde
Sektörel araştırma ve danışmanlık firması SemiAnalysis'in baş analisti ve kurucusu Dylan Patel, yarı iletken üreticilerinin bu en yeni makineyi satın almaya hevesli olduklarını, çünkü gelişmekte olan birçok teknolojinin şu anda mevcut olanlardan daha güçlü çipler gerektirdiğini söyledi. Apple'ın yüksek yoğunluklu ve uzun ömürlü pillere sahip artırılmış gerçeklik başlıkları veya bir gün yapay zeka aracı ChatGPT-7'yi çalıştırabilecek sunucular söz konusu olduğunda mevcut teknolojinin yetersiz olduğunu söyledi ve ekledi: "High-NA EUV pekala bunun kilidini açan şey olabilir"
ASML'nin hisselerine yansımadı
Bununla birlikte, giderek daha karmaşık hale gelen bu makinelere geçişin sorunsuz olacağına herkes ikna olmuş değil. ASML'ye duyduğu tüm "saygı ve hayranlığa" rağmen, yonga üreticilerinin karşılaşması muhtemel zorlukların, şirketin hisse fiyatlarındaki mükemmel artışta belirgin olmadığını söyleyen Londra'daki Redburn'den Timm Schulze-Melander, Bloomberg tarafından ASML hisseleri üzerinde "sat" notuyla takip edilen tek analist.
Schulze-Melander konuyla ilgili "Yüksek-NA EUV'nin büyük teknik ve ekonomik zorlukları var ve bunlar fikir birliğini yansıtmıyor" şeklinde konuştu ve sözlerini şöyle sürdürdü: "Mevcut EUV litografisi için bile, teknolojinin yüksek hacimli üretimde çalıştırılmasının zor olduğunu hatırlamakta fayda var. Tüm abartılara rağmen, bugün sadece üç yonga üreticisi - TSMC, Samsung ve SK Hynix - EUV litografisi ile üretilen yongalar sunuyor"
Peki ASML minyatürleştirme teknolojisini ekonomik olarak ne kadar ileri götürebilir? Şirket içinde bile bazıları, teknolojinin sonunda şirketi sınırlayacağından endişe ediyor.
Tufts Üniversitesi'nde uluslararası tarih doçenti ve Chip War kitabının yazarı Chris Miller, "Uzun vadede en büyük risk, yeni litografi sistemlerinin üretiminin çok maliyetli ve hantal olması. ASML yüksek NA sistemlerini devreye sokacak, ancak ondan sonraki nesil olan hyper-NA hala geliştirme aşamasında. Bazı ASML çalışanları bunun seri üretiminin çok zor olabileceğini düşünüyor" şeklinde konuştu.
