Deprem bölgesinde konteynerine sığınan İsmet Kaplan, Cumhurbaşkanı Recep Tayyip Erdoğan'ın Şubat ayında Türkiye'nin en ölümcül depreminde yıkılanların yerine yapılacağını vaat ettiği yüz binlerce konuttan birine hak kazanıp kazanmadığını öğrenmek için bekliyor. Depremden günler sonra ve seçimler yaklaşırken Erdoğan vaatlerde bulundu. Hayatta kalanlar hala enkaz altından çıkarılırken, afet bölgesinin yarısının bir yıl içinde yeniden inşa edileceğini söyledi. Bu toplam 319 bin ev anlamına geliyor.
Sekiz ay sonra Reuters'a konuşan bir düzineden fazla yetkili, inşaatçı ve mühendis, artan inşaat maliyetleri ve ekonomik belirsizliğin şirketleri hükümetin yeniden inşa ihalelerine teklif vermekten caydırdığını ve özellikle en kötü etkilenen bölgelerde bu son tarihe ulaşmanın zor göründüğünü söyledi. Yıkılan Adıyaman'da planlanan yeni binaların çok azında çalışmalar devam ederken Kaplan, engelli eşi ve diğer hayatta kalanlarla birlikte uzun süre beklemekten korkuyor. Onlar, 6 Şubat felaketinden sonra geçici konut olarak kurulan konteynırlarda yaz ve kış koşullarına maruz kalıyorlar.
Kasım sonuna kadar 40 bin konut hazır olacak
Depremde apartmanı yıkılan Kaplan, "Taşınmanın yıllar alacağına inanıyorum" dedi. Kızı, gelini ve dört torunu yıkılan binaların altında kalarak can verdi. Hükümetin hesabına göre 40 bin konut Kasım ayı sonuna kadar hazır olacak ve Şubat ayına kadar yaklaşık 280 bin konutun daha bitirilmesi için üç aylık bir süre kalacak.
"Yeterli fon bulunamadı"
Yeniden inşa planı hakkında doğrudan bilgi sahibi olan üst düzey bir hükümet yetkilisi, artan maliyetler nedeniyle yeni ihaleler açmak için yeterli taze bulunamadığını belirterek hedefin tutturulamayabileceğini söyledi. Bir başka yetkili de bütçe kısıtlamalarına atıfta bulundu ve işleri hızlandırmak için yeni önlemlere ihtiyaç olduğunu söyledi. Her iki yetkili de Haziran ayında seçim sonrası ekonomi politikasında yapılan U dönüşünün ardından daha az sayıda şirketin yeniden inşa ihalelerine teklif vermesinin döviz kurunu düşürdüğünü ve çalışmaların darbe aldığını söyledi.
Cumhurbaşkanı Erdoğan'ın ofisi Reuters'a yaptığı açıklamaya göre inşaatlar programa ve açıklanan hedeflere uygun olarak devam ediyor. Verilen bilgilere göre 200 bin konut üzerinde çalışmalar başladı tamamlananlar Ekim, Kasım ve Aralık aylarında etap etap teslim edilecek.
"Afet bölgesi hükümetin önceliğidir" diyen bakanlık, ihalelerde bir yavaşlama olduğunu reddetti ancak rakam vermedi. Reuters'ın incelediği depremden altı ay sonrasını kapsayan bakanlık verilerine göre 6 Ağustos itibariyle 123 bin konutun inşaatı devam ediyordu. Bakanlık verileri ayrıca, hükümetin Adıyaman ilinde depremden sonraki iki yıl içinde tamamlanacağını vaat ettiği yaklaşık 65 bin konutun yalnızca yüzde 7'sinin inşaatına başlandığını gösterdi.
"Bir yıl içinde hepsinin teslim edilmesini mümkün görmüyorum"
Adıyaman'daki Türk Mühendis ve Mimar Odaları Birliği (TMMOB) Genel Sekreteri Ufuk Bayır, şimdi daha fazla konut için çalışmaların başladığını, ancak yıl sonuna kadar Adıyamanlılara sadece birkaç yüz konutun teslim edileceğini tahmin ettiğini söyledi. Aynı zamanda Adıyaman İl Koordinasyon Kurulu üyesi olan Bayır, "Bir yıl içinde tüm konutların teslim edilmesini mümkün görmüyorum" dedi.
Milyonlarca insan evsiz
Emekli bir mahkeme katibi olan Kaplan, resmi online konut portalını düzenli olarak kontrol ediyor. Haziran ayında yaptığı ev başvurusuna ilk yanıt geçen ay geldi ve talebinin değerlendirilmekte olduğu söylendi. Kaplan, "Kalacak başka yerimiz yok ve kışı nasıl atlatacağımızı bilmiyorum" dedi.
Afet bölgesinde on binlerce bina hala yıkılmayı bekliyor ve Kaplan gibi hayatta kalan pek çok kişi, sıcaklıkların sıfırın altına düşebildiği bir bölgede kış yaklaşırken çadırlarda ve konteyner evlerde kalıyor. Hollanda ve Belçika'nın toplam büyüklüğü kadar bir alanı sarsan deprem, tekstil ve tarım ağırlıklı güneydoğudaki tüm kasaba ve şehir merkezlerini harabe haline getirdi ve 50 binden fazla insanın ölümüne yol açtı. Yaklaşık 300 bin bina devrildi ya da kullanılamaz hale geldi ve aralarında depremin binlerce kişinin ölümüne yol açtığı komşu Suriye'den gelen mültecilerin de bulunduğu milyonlarca kişi evsiz kaldı.
Erdoğan, hükümet tarafından finanse edilen ve ev sahiplerinin masrafları 20 yıl boyunca faizsiz olarak geri ödeyeceği bir program kapsamında iki yıl içinde toplam 680 bin konutun tamamlanacağını söyledi. Kamuya açık bir web sitesinde Nisan ayında günde yaklaşık beş proje ihalesi görülürken Mayıs ayında bu sayı azaldı. Verilerin açıklanması 31 Mayıs'ta durduruldu. Reuters o tarihten bu yana kaç ihale yapıldığını tespit edemedi. Şehircilik Bakanlığı, Reuters'ın verilerin yayınlanmasının neden durdurulduğuna ilişkin sorusuna yanıt vermedi.
Şehircilik Bakanı Mehmet Özhaseki ve diğer hükümet yetkilileri Erdoğan'ın verdiği son tarihlerin arkasında durdular. Bakan Eylül ayı ortasında TOKİ'nin normalde yılda 60-70 bin konut inşa ederken bu kadar çok konut inşa etmesinin kolay bir iş olmadığını kabul etti. Yeniden inşayı hızlandırmaya yardımcı olabilecek bir hamle olarak, geçen hafta cumhurbaşkanlığı ofisi, afet bölgesinde kendi evlerini inşa etmeleri için ev sahiplerine hibe ve faizsiz kredi verilmesine izin veren bir kararname yayınladı.
Yerel seçimler
Reuters'ın resmi veriler üzerinde yaptığı bir analize göre, 2025 yılına kadar yapılması planlanan konutların yaklaşık yüzde 80'ini oluşturan Hatay, Malatya, Adıyaman ve Kahramanmaraş'ta Ağustos ayı itibariyle konutların yalnızca yüzde 15'inde çalışmalar başlamıştı. Cumhurbaşkanlığı, Hatay ve Kahramanmaraş şehirlerinin programın gerisinde olmadığını söyledi.
Resmi verilere göre etkilenen diğer iller olan Gaziantep ve daha küçük olan Kilis'te daha fazla ilerleme kaydedildi ve Ağustos ayı itibariyle, iki yıl içinde vaat edilen yaklaşık 45 bin konutun kabaca yarısında çalışmalar başladı. Hükümet bu bölgelerde çalışmaların neden daha ilerlemiş olduğuna ilişkin sorulara yanıt vermedi.
Avrupa İmar ve Kalkınma Bankası Türkiye Genel Müdürü Arvid Tuerkner, Eylül ayında afet bölgesine yaptığı bir ziyaretin ardından verdiği bir mülakatta, afetlerin yeniden inşasının iyi planlanmış su, kanalizasyon, elektrik sistemleri ve diğer altyapının sağlanması için genellikle birkaç yıl sürdüğünü söyledi. Güneydoğu'nun yeniden inşasında yaşanacak herhangi bir gecikme, Erdoğan'ın AK Parti'sinin 2019'da muhalefete kaybettiği İstanbul, Ankara ve diğer büyük şehirlerdeki belediye yönetimlerini geri almayı hedeflediği Mart ayındaki yerel seçimlerde rol oynayabilir.
Boğaziçi Üniversitesi'nde siyaset bilimi profesörü olan Mert Arslanalp, Erdoğan'ın bölgeyi bir yıl içinde yeniden inşa etme vaadinin Mayıs ayındaki cumhurbaşkanlığı oylamasında desteğini sürdürmesine yardımcı olduğunu söyledi. Arslanalp, "Dolayısıyla Erdoğan'ın vaatlerini yerine getirememesi yerel seçimlere de yansıyabilir" dedi.
Devasa maliyet
Mart ayında Ankara depremin maliyetini 104 milyar dolar olarak tahmin etti ve yeniden inşanın bunun yarısından fazlasını oluşturacağını söyledi. Hazine ve Maliye Bakanı Mehmet Şimşek, Haziran ayında göreve geldikten sonra, felaketin bütçeye etkisinin GSYH'nin yaklaşık yüzde 10'u gibi devasa bir boyutta olduğunu ve bunun büyük ölçüde iki yıl boyunca hissedileceğini söyledi. Deprem, bu yıl beklenen bütçe açığının GSYH'ye oranının neredeyse yarısını oluşturuyor.
Şimşek kısmen buna karşılık olarak vergileri artırdı. Ayrıca yıl sonuna kadar yüzde 65'in üzerine çıkması beklenen enflasyonla mücadele etmek için keskin faiz artışları da dahil olmak üzere daha ortodoks politikalara doğru bir U dönüşü yaptı. U dönüşünün bir parçası olarak, yetkililer lira üzerindeki kontrollerini gevşeterek Mayıs sonundan bu yana yüzde 26 değer kaybederek rekor düşük seviyelere gerilemesine ve müteahhitler için masrafların artmasına neden oldu.
Üst düzey hükümet yetkilisi, artan maliyetlerin öngörülebilirliği ciddi ölçüde azalttığını ve şirketleri teklif verme konusunda isteksiz bıraktığını söyledi. Hükümetle yeniden yapılanma konusunda çalışan ve isminin açıklanmasını istemeyen büyük bir şirketin yöneticisine göre, Türk inşaat şirketlerinin maliyetlerinin yüzde 70'e varan kısmı dolara endeksli.
Daha önceki uygulamalara dayanarak, hükümetin artan inşaat giderlerini karşılamak için ihaleler için teklif edilen parayı yükseltmesi ve inşaatçılara ödediği parayı arttırması muhtemel. Erdoğan'ın ofisinden yapılan açıklamada "Bütçe kaynaklarımız bu büyük ve kapsamlı proje için hazırlandı ve gerektiğinde güncellenebilir" denildi.
"İki katına çıktı"
İnşaat Müteahhitleri Konfederasyonu Başkanı Tahir Tellioğlu, enflasyon, zayıf lira ve ücret artışlarını gerekçe göstererek bu yıl maliyetlerin gerçekte neredeyse iki katına çıktığını söyledi. Tellioğlu, "Bir devrilme noktasına geldik ve sektör artık bunu kaldıramıyor" dedi. Adıyaman'da Bayır, müteahhitlerin işçileri ellerinde tutmakta zorlandığını ve rakiplerinin işçileri kaçırmak için ücretleri artırdığını söyledi. Hatay'da kaynakçılık yapan 48 yaşındaki Ümit Oktay, Nisan ayından bu yana eşi ve üç çocuğuyla birlikte bir konteynerde barınıyor ve diğerleri gibi yeni ev vaat edildiği için taşınmıyor. Oktay, "Tavuk kümesine benzeyen konteyner evin içinde hareket etmek neredeyse imkansız. Ama bu kış düzgün bir evde yaşayacağımıza inancım yok" diye konuştu.
