Tarih, siyaset ve tarih siyaseti

Türkiye siyasetinde uzun süredir yoğunlaşmış bir tarih vurgusu herhalde kimsenin gözünden kaçmıyordur. Neredeyse bütün siyasi partiler gelecekten çok geçmişten bahsediyor. İslam, Türk, Osmanlı ve Türkiye tarihinden alınmış referanslar ve semboller siyasal söylemleri şekillendiriyor. AKP’nin Malazgirt Zaferi’nden Ayasofya’ya, Abdülhamit’ten Topçu Kışlası’na yoğun tarih referanslarına, CHP kâh Millî Mücadele, kalpak ve İzmir Marşı, kâh Batılılaşma ve modernleşmenin sembolü olarak görülen 1930’ların Atatürk imgesi üzerine oturtmaya çalıştığı bir tarih siyaseti ile cevap veriyor. MHP zaten kendini genel Türk tarih anlatısının bekçisi olarak konumlandırırken, tarihsel bir “bekâ meselesi”ni formüle etti ve Türkiye’ye son beş yıldır bu kılıfı giydirdi. İYİ Parti karar veremediği tarihsel sembolizm vurgusunu Ömer’in Yolu’ndan 1908 Devrimi’nin “Kahrolsun İstibdat, Yaşasın Hürriyet” sloganına taşıdı. En son göçmen ve sığınmacılara sert bir şekilde karşı çıkışı ile gündeme gelen Zafer Partisi ve taraftarlarının 24 Nisan’da birden Talat Paşa’nın fotoğraflarını ve İttihat ve Terakki’nin sembollerini paylaştıklarına tanık olduk. Siyasete hâkim olan yoğunlaştırılmış tarih sembolizmine örnekler çoğaltılabilir. Ne oluyor? Bu tarihsel referanslardaki yoğunlaşmaya nasıl anlam vermeliyiz? Sanırım tarihin bu kadar siyasetin içinde olmasının nedenlerinden biri Türkiye’nin 1990’lardan beri geçirmekte olduğu ve yönünü hala öngöremediğimiz büyük dönüşümle ilgili. Ülkeler ve toplumlar yapısal değişimler ve büyük belirsizlikler yaşarken tarihe döner, tarihten yeni referanslar ararlar. Hele rejimlerin kriz zamanlarında, siyasal yaşam bu rejimleri değiştirmek isteyen aktörler ile rejimlerin devamından yana olanlar arasında farklı tarih anlatılarının rekabetine sahne olur. Devrimler aynı zamanda eski tarih anlatısı yerine alternatif bir tarih anlatısının zaferi sonucu gerçekleşir. Kendi tarih anlatısını kabul ettiremeyen dönüşümler ise bir süre sonra başarısız olur. Tarih siyaseti Evet, 1990’lardaki toplumsal ve siyasal kriz, arkasından AKP’nin güçlü bir şekilde iktidara yerleşmesi sonucu Türkiye çok derin bir dönüşüm yaşadı, yaşıyor. Yukarıda ifade ettiğim gibi, henüz bu dönüşümün bizi nereye çıkaracağını öngöremiyoruz. Bunun bir nedeni yaşanan dönüşümün büyük zikzaklar, gelgitler ve çelişkiler barındırması. AKP (son yıllarda Erdoğan demek daha doğru olur) ve onun etrafında kurulup dağılan ittifaklar eski rejimi tamiri mümkün olmayacak şekilde hasara uğratırken, eski anlatıyı da tasfiye etmeye çalıştıkları muhakkak. Buna mukabil, AKP, Erdoğan ve müttefiklerinin ne yeni bir rejim ne de ikna edici yeni bir tarihsel anlatı kurduklarını söylemek mümkün. Ama bu yıkılış ve kurulamayış içinde bekleneceği gibi, tarihsel sembolizm siyasetin merkezine oturdu. Siyaset bir anlamda neyin yıkıldığı ya da direndiği, tarihsel izlem içinde nerede hatalar yapıldığı, bu duruma nasıl gelindiği, yıkılanın bazı temel sorunlarının çözülüp nasıl restore edileceği konusu ile meşgul gözükmekte. Belki üzerine fazla kafa yorulmayan ise, eğer eski düzeltilerek restore edilemeyecekse, yerine ne konulacağı sorusu. Bu belirsizlik ve yıkılıp kurulamama içinde Türkiye farklı gerçekleri yaşayan, birbiriyle derin çelişkiler içeren farklı tarihsel anlatıların birbirleriyle bir diyalog kurmaksızın paralel şekilde konumlandığı bir ülkeye dönüştü. Akademik tarihçiliği bir kenara bırakalım; bir toplum içinde farklı tarih anlatılarının olması tabii ki doğaldır. Farklı kesimler geçmişi kendi zaviyelerinden kurar, kolektif hafızalarını o anlatılar ile birleştirir. Hatta şöyle ifade edelim: Her toplum doğal olarak farklı tarih anlatılarını içinde barındırır. Bu anlatılar birbirleriyle rekabet içinde olabilir. Aynı olay ya da olgu farklı tarih anlatılarında farklı şekilde ifadesini bulur. Ama tarih anlatıları arasında bir diyalog var ise, anlatılar birbirlerini etkileyip değiştirebiliyor ise, bu aynı zamanda siyasal diyalog ve müzakere kapılarını açar. Eğer tarih anlatıları birbiriyle tamamen bir zıddiyet içindeyse, aralarında diyalog kanalları yok ise, birinin ak gördüğünü, diğeri kara görüyorsa, o ülkede bir toplumsal kriz vardır demek yanlış olmaz. 1908 Devrimi ve siyaset Son iki üç haftada ilginç bir şekilde 1908 Devrimi ve İttihat ve Terakki tekrar gündeme geldi. İlk önce Zafer Partisi’nin ve farklı grupların 24 Temmuz günü, özellikle Garo Paylan’ın Ermeni Soykırımı’nın tanınmasına dair vermek istediği yasa önerisine tepki olarak Twitter’da Talat, Cemal ve Enver Paşaların fotoğrafları ile düzenledikleri kampanyaya; arkasından Meral Akşener’in Gezi davasının sonucuyla ile ilgili olarak “Kahrolsun istibdat, yaşasın hürriyet” çıkışına tanık olduk. Bu çıkışların ardından, bu sefer AKP’ye yakın çevrelerde Abdülhamid lehine kampanyalar düzenlendi. Twitter sohbet odalarında yüzlerce kişinin katıldığı “Abdülhamid ve Erdoğan düşmanlarına karşı” nasıl stratejiler düşünmek gerektiği hakkında toplantılar yapıldı. Birçok çevre bir anda Abdülhamid, İttihat ve Terakki, 1908 Devrimi, 31 Mart olayları ve 1915 Tehciri üzerine ateşli tartışmaların içinde buldu kendini. Uzun televizyon tartışmaları, Twitter’da ateşli polemikler, hatta linç girişimleri... Evet, Gezi olaylarının sembolizmi içinde bir şekilde 1908 Devrimi ve arkasından 31 Mart Vakası ve Abdülhamid’in tahtan indirilmesinin ilginç bir iz düşümü var. Hatırlayalım, Gezi protestoları 1908’de tesis edilen II. Meşrutiyet rejimine karşı 31 Mart (13 Nisan 1909) ayaklanmasının merkezi olan ve 1940 yılında yıkılan Topçu Kışlası’nın ihya edilmesi projesine karşı alevlenmişti. Yine de bunun ötesinde Gezi protestolarının dinamiklerinin 1908-09 dönemi ile ne kadar paralellik taşıdığı tartışılır. Diğer yandan Gezi’nin 1908’in de içinde önemli bir yer tuttuğu Osmanlı-Türkiye demokratik hareketler tarihinin önemli bir merhalesi olduğuna şüphe yok. Bu yönüyle ben meslektaşım Meral Akşener’in (malum kendisi tarihçidir) çıkışını biraz anakronik bulsam da yine tamamen anlamsız bulduğumu söyleyemem. (Üzerine hala düşünüyorum!) Neo-Abdülhamidcilik Diğer yandan Türkiye’deki, dış politikadan iç siyasete, Neo-Abdülhamidçi cereyan hakkında söylenecek çok şey var. O konuya ileride girelim ama şimdilik şunu ifade edelim. Türkiye’de en azından 1878’den (bence çok daha öncesinden) başlayan demokrasi tarihi tecrübesine karşın, güçlü bir Abdülhamidçi cereyanın olması, bunun bir anlamda Erdoğanizm ile birleşmesi bir yönüyle demokratik bir tarih anlatısı yerine emperyal bir tarih anlatısını benimseyen, bunu aslî ve önemli sayan, güçlü bir toplumsal ve siyasal kesimin olduğunu bize gösteriyor. Neo-Abdülhamidçilik sadece İslamcı cereyan değil. O aynı zamanda imparatorluğu farklı şekillerde ihya etme tahayyülünü beslerken, Batı’nın kültürel hegemonyası diye tarif ettikleri iki yüz yıllık bir dönüşüme, Batılılaşmaya karşı sembolik bir başkaldırıyı temsil ediyor. Neo-İttihatçılık Gelelim İttihatçılık’a. 1990’lardan beri İttihatçılık üzerine çok çalışıldı. İttihat ve Terakki hareketinin 1908 öncesi ve sonrası ideolojik ve örgütsel dönüşümü; partinin toplumsal tabanı ve kadroları; Taşnaksutyun ve İttihatçılar arasındaki tarihi ittifak; 1913’ten sonraki kırılma, Milli İktisat anlayışı ve Türkçülüğün yükselişi; Birinci Dünya Savaşı; İttihat ve Terakki kadrolarının 1915 Ermeni tehciri ve katliamlardaki rolü; Osmanlı İmparatorluğu’nun yaşadığı hezimet ve yıkılış, kadroların dağılması, arkasından bu kadroların bir kısmının tasfiye, bir kısmının Kurtuluş Savaşı’na dahil olması... Birinci ve ikinci meclisler, birinci ve ikinci gruplar arasındaki rekabetler, arkasından 1926’da Mustafa Kemal’in önde gelen İttihatçıları tasfiye etmesi... İttihatçılık ve Kemalizm arasındaki gergin ve karmaşık ilişki... Modern Türkiye tarihinin en belirleyici dönemine damgasını vuran İttihat ve Terakki hareketi üzerine şüphesiz çok şey söylenebilir. Eldeki sonsuz malzeme okumakla bitmez. Ampirik çalışmalardan sonra büyük tarihsel analizler yapmak, sentezlere ulaşmak hiç kolay değildir. Diğer yandan İttihatçılığın, özellikle 1913 sonrası İttihatçılığın, günümüzdeki siyasal hareketlere esin kaynağı olması her şeyden önce 2023 seçimlerine giderken üzerine düşünmemiz gereken bir husus. İşin doğrusu İttihatçılık ile günümüzdeki Neo-İttihatçılık arasında devam eden bir ideolojik bağlılık görmüyorum. Ama etrafta paylaşılan Talat Paşa fotoğraflarını, siyasetin bu kadar kızıştığı, ekonomik krizin dayanılmaz hale geldiği, toplumsal öfkenin göçmenlere yönelebilme, oradan da tüm topluma sıçrama ihtimalinin olduğu bir dönemde özellikle endişe verici bulduğumu söylemem lazım. Unutmak istemediğimiz anların en azından imgesi ile yaşasak olmaz mı?

Ali Yaycıoğlu

Diğer Yazarlar

İyi hissetmeyi sağlayan telefon uygulamaları

Sonbahardan ilk manzaralar

Çipten kaybetmek

Genç kadınlar için Fırsatlar Haritası açıldı

O artık yeryüzündeki en maharetli teleskop

Tarih, siyaset ve tarih siyaseti