Öyle bir sıkışmışlık var ki toplumda ya başkasına ya kendimize patlıyoruz!

Bir söyleşiye giderken konunuz bellidir, bu kez de ‘Gençler neden geç olgunlaşıyor? Bu meselede ebeveynlerin rolü nedir’di. Bu soruları yönelteceğim isim ise hemen herkesin tanıyıp, saygı duyduğu, en çetrefil konuları bile çok anlaşılır bir dille anlatan, psikoloji kitapları çok okunan, YouTube söyleşileri yüz binlerce kez izlenen Prof. Acar Baltaş’tı. Konu belliydi ama hayat öyle değil! Son iki günde izlediğimiz haberler yürek burkan türdendi. Bir yandan Suriye’den şehit haberleri gelirken, öte yandan Antalya’da üç üniversite öğrencisinin intiharı, hemen ardından gencecik bir stajyer avukatın Galata Kulesi’nden kendini atışı... Acı haberler bitmek tükenmek bilmedi, iki kadın cinayeti ve ardından kirayı üç katına çıkarmaya kalkan ev sahibini öldüren kiracı... Sanki cinnet toplumu gibiydik. İşte bu haberlerle yüklenmiş olarak çaldım Prof. Acar Baltaş’ın kapısını... Ve doğal olarak sohbetimiz bu konuyla açıldı, sonrasında krizin hem bireyler hem toplum üzerinde nasıl bir etkisi olduğuyla devam etti. Sözü hiç uzatmadan Prof. Acar Baltaş’a bırakıyorum. “Yaşadığımız mutsuzluk ve çaresizlik pandemisi!” Son günlerde intihar ve şiddet haberleri inanılmaz şekilde arttı… Sizce neden hocam? Gallup’un her yıl dünyada yaptığı bir mutluluk endeksi araştırması var. 4 olumsuz, 4 de olumlu duyguyu ne sıklıkta yaşadığınıza bakıyorlar. Türkiye, öfke, üzüntü, stres ve kaygı gibi olumsuz duyguları en çok yaşayan ülkeler arasında. Kimlerle beraber? Irak, Lübnan, Kongo, Ekvator, Peru ve Brezilya ile… Daha da kötüsü, gülmek, eğlenmek, huzur, haz ve yeni bir şey öğrenip gelişmek gibi olumlu duyguları da en az yaşıyan ülkeler arasındayız. Bu araştırma 146 ülkede yapıldı, biz 144’üncü sıradayız... En altta hangi ülkeler var? Lübnan, Benin, Namibya, Bengladeş… İnsan bu ülkelerle birlikte anıldığını görünce çok üzülüyor. “İnsanlar sıkışınca karanlık yüzleri ortaya çıkar!” Yaşadığımız bu ağır ekonomik krizin etkisiyle mi böyle oldu? Zaten esas mesele de bu, toplumun neredeyse yarısının bir sonraki öğünde sofrasına ne koyacağı konusunda kaygısı var. Geleceğe ilişkin ise umutsuzluk ve büyük bir belirsizlik var. İnsanlarda öne çıkan duygular ne peki? Çaresizlik, suçluluk ve öfke. Öfkeyi de politik olarak gösteremediği için ya sokakta birine ya da aile içine yöneltiyor. Veya yok olmayı seçerek intihar ediyor. Öyle bir ruh hali içinde ki insanlar, bu durumu mutsuzluk ve çaresizlik pandemisi olarak tanımlayabiliriz. Pandemide de çok zorluk çektik. Ama gerçekten de bugün yaşananlar pandemiden bile beter dedirtiyor. İşsizlik arttı, neredeyse her 4 gençten biri işsiz, maaşlar çok düştü, insanlar karnını zor doyuruyor… Buradaki en önemli şey umutsuzluk. Umudunuzun olabilmesi için üç şart gerek; hedef, plan ve bu planın da bir eylem içermesi. Öbür türlüsü “İyi düşünelim, iyi olsundur.” Ama artık kimse geleceğe dönük umut göremiyor. Hükümet önümüzdeki yılların çok parlak olacağını söylüyor ancak 10 yıl önce verilen vaatlerin bugün çok gerisinde olmak hayal kırıklığı yaratıyor. Tabii ki bugün yaşanan krizde dış koşullar da etkili ancak bu durum dış koşulların bizi bu kadar etkilemesini açıklamaz. Bu ölçüde etkilenmemizin sebebi geçmişte yapılmış ve yapılmamış olanlardır. Dolayısıyla pandemi hiç yaşanmasaydı, Ukrayna-Rusya Savaşı olmasaydı da, geçmiş yıllarda uygulanan ekonomi politikaları ve yatırım harcamaları sebebiyle Türkiye’nin içinde bulunduğumuz dönemde çok sıkıntı yaşayacağı biliniyordu. Bu konuda ekonomistler sürekli uyarıyordu. Ama halk olarak biz hissetmiyorduk ve hissetmediğimiz için de ekonomik kriz olmayacak zannediyorduk. Şimdi bütün dünyada yüzde 10 enflasyon varken, bizde yüzde 76 enflasyon olmasının başka bir açıklaması gerçekçi olmaz. Üstelik bu da TÜİK’in resmi açıklaması, ENAG’a göre enflasyon oranı yüzde 160… ENAG Başkanı Veysel Ulusoy’u üniversiteden çıkartmak ya da susturarak bu bilgi akışını durdurmak mümkündür. Ancak bu, saatinizi durdurup zamanın da durduğuna inanmaya benzer. Peki bu tür yaklaşımların faydası olur mu toplum için? Ancak saati durdurmak kadar olur. Enflasyonun yüzde 100’lerin çok üzerinde olduğunu çarşıya pazara çıkan herkes, en çok da asgari ücretle geçinmeye çalışanlar biliyor… Derin yoksulluk deniyor buna… Türkiye’deki hanelerin yarısından çoğunun geliri giderinden az. Dolayısıyla bu da giderek derin yoksulluğa ve asgari ücretle yaşayanların, hatta o ücrete bile ulaşamayanların çoğalmasına yol açıyor. Bunun yarattığı derin bir ümitsizlik ve çaresizlik var. İnsanlar gündelik ihtiyaçlarını karşılamakta çok zorluk çekiyorsa, ertesi gün sofraya ne koyacaklarını bilemiyorsa, bu durum onların kendilerini geliştirmek için daha ince zevkler edinmek, sanata yönelmek gibi en temel ihtiyaçlarını ortadan kaldırır. “Bağışıklık sistemimizde fazlasıyla kriz antikoru var ama...” Hocam, biz bunları çoktan geçmedik mi? Yanılıyor muyum? Öyle ama hayatın güzelliği ve inceliği burada. Okuduğunuz bir kitapta, dinlediğiniz bir müzikte… İlla felsefe üzerine olmasa da onun düşündürdüğü şeyler üzerine okumak gerek. Örneğin iki adalet kuramı var. Birincisi, ortaya çıkan sonuç büyük toplulukların işine yarıyorsa adildir. Buna yararlılık denir. İkincisi, eylemin niyetiyle ilgilidir. Yani bir eylemin adil olup olup olmadığını anlamak için niyete bakmak gerekir… Bunlar üzerine bile düşünmeden, sadece olayları kendi siyasi görüşü üzerinden, kendi bulunduğu dar topluluğun ihtiyacı üzerinden değerlendirmek, olaylara böyle bakmak, çok büyük bir fakirlik ve kutuplaşma doğuruyor. Düşünce düzeyinde bir fakirlik değil mi? Evet, düşünce ve duygudaşlık düzeyinde fakirlik. Bu aynı duyguyu paylaşan insanların azalmasından kaynaklanıyor. Yurttaşlık bilinci ortak bir duyguyu paylaşmanın sonucudur. Türkiye 1960’dan beri çok sayıda kriz geçirdi, Türk insanının bağışıklık sisteminde yeterinden fazla kriz antikoru var. 32 yıl boyunca ortalama yüzde 71 enflasyonla yaşadık. 2003’e kadar… Ve çok sayıda kriz geçirdik. 60 ihtilali, 70 ihtilali, 80 ihtilali… Arada Irak Savaşı, Rusya uçağının düşürülmesi, 15 Temmuz... 1994 krizi, 2001 krizi, 2008 krizi… Bunların hepsini aştık. Ama çok önemli bir şey vardı o zaman, ortak bir duygu! Bugün o ortak duyguyu kaybetmek en az bu ekonomik kriz kadar tehlikeli. Çünkü aynı şeylere sevinmiyor, aynı şeylere üzülmüyor, aynı kahramanları ülke sembolü olarak görmüyoruz. Bu çok tehlikeli. Neden tehlikeli? Çünkü bölündük. Çünkü bölmek bazı siyasilerin yönetim tarzı haline geldi… Değerler sembollerle temsil edilir. Nazar boncuğu, bayrak, Nasreddin Hoca ortak değerlerimizdir. Bunları gören yabancılar da Türkiye’yi düşünür. Ancak bugün birileri Atatürk’ün resmini, birileri de Abdülhamit’in resmini görünce rahatsız oluyor. Böylece birbirne yabancılaşan, ortak yurttaşlık bilincini kaybetmiş, tuhaf bir topluluk ortaya çıkıyor. “15 Temmuz 2016’dan sonra mahşerin dört atlısı geldi!” Bu ortaklık olmayınca da bu ekonomik krizi aşmak zorlaşıyor mu? Zorlaşıyor… 15 Temmuz’dan sonra mahşerin dört atlısı geldi. Savaş, ölüm, kıtlık ve salgın hastalık. Bir de sürdürülebilirlik. Çünkü sürdürülebilirlik dediğiniz zaman ‘yeşil yiyelim, yeşil giyelim’ değil. Sürdürülebilirlik beraberinde kuraklıkla geliyor, orman yangınlarıyla geliyor, sel baskınıyla geliyor, göçle geliyor, etnik çatışmalarla geliyor. İşte bütün bunların sonunda insanlar sıkışmışlık hissediyor. Bu sıkışmışlığın sonunda da öfke patlamaları oluyor. Tabii cezasızlık kültürü de bunu besliyor. Başkasına zarar vermeyenler de kendilerine zarar veriyor. Peki insanlar hiç mi düşünmüyorlar öfke patlamalarının sonucunu? Trafikte atıştığı için hiç tanımadığı insanı bile silahını çekip öldürenler var… Çünkü, cezası 5 yıl! Ama 5 yıl bile çok uzun bir süre değil mi insan hayatında? Fren yok. 5 yıl değil, 25 yıl da yatacak olsa o adamı vurabilir. O anda kararıyor kafası ve sıkışmışlık fren mekanizmasını devreden çıkartıyor. Bakıyorsunuz, en sakin insan bile bağırıyor. Niye? Sıkıştığı için... İnsanlar baskı altında sıkıştıkları zaman, kişilik psikolojisinde bizim ‘karanlık yüz’ dediğimiz yüzleri ortaya çıkar. Karanlık yüz üç şekilde ortaya çıkar. Birincisi insan yalnız olduğunda, ikincisi baskı altında olduğunda, üçüncüsü de yöneticilerde en sık görülen budur, hiyerarşide yukarıya çıktıklarında… Bu insanlar için artık başka insanların görüşleri hiç önemli olmamaya başlar. “Sen kimsin ya!.. Söylediklerin vız gelir tırıs gider” derler... Böyle bir süreç mi yaşanıyor şu anda? Evet… Ekonomik kriz insanları baskı altına soktuğu için sık sık şiddet patlamalarına şahit oluyoruz. Tabii burada bir şeyin altını çizmek gerekiyor. Şiddet olaylarının artmasında birinci sebep baskı altında olmak… İkinci sebep ise cezasızlık kültürü. İnsanlar bu eylemlerinin karşısında ceza görmeyeceklerini veya önemsiz miktarda ceza göreceklerini bildikleri için, mesela doktorlara şiddet yöneltmekten geri durmuyorlar. Bir mahkemenin size 5 yıllık ceza vermesi için, en az 10 yıllık bir suç işlemeniz gerekir ki, bu da aşağı yukarı insan öldürmeye yakın bir suçtur. Onun için, 50 sabıka kaydı var, 20 kesinleşmiş hapis cezası var, içeri girmiş çıkmış ama tekrardan sokakta… Buradaki kritik nokta şu, toplum hayatını düzenleyen üç alan var. Bunlardan biri yasaların çizdiği alan, ikincisi benim kendi özgür irademle hareket etme alanım, üçüncüsü de gönüllü itaat alanı. Gönüllü itaat alanı nedir? Yurttaşlık bilincidir. Yurttaşlık bilinci zayıfladıkça, “Sen benim keyfimin kahyası mısın, istediğimi yaparım!” deniyor. Aynı aşıda yaşananlar gibi… “Siz aşınızı olun bana ne, bana karışmayın, ben olmuyorum” diye aşıya karşı çıkmak, aslında “Ben akşamları arabamın farını yakmam, akümün ziyan olmasını istemiyorum, siz yakın, ben size karışıyor muyum?” demeye benzer. Yani aşı olmadan toplum hayatına girmek, böyle bir yurttaşlık bilincinden yoksunluk, aslında toplumun kendisi gibi düşünmeyenlerini yok saymakla eşittir ve arkasındaki motif de, aynen akşam far yakmama örneğindeki gibidir. Kendi konfor alanının dışına çıkmak istemeyen insanlar toplum yararını gözetme ihtiyacı hissetmezler. “Medeniyetin cilası çok ince, baskı altında foyası çıkıyor!” Peki ya şiddet? Şiddet, insanın ilkel tarafıdır. Dr. Kerem Dündar’ın bir benzetmesiyle söyleyeyim, beynimizin ‘canım istiyor ve canım istemiyor’ diyen ilkel tarafıdır. Hangimiz günümüzün tamamını canımızın istediği şeyleri yaparak geçiriyoruz? Medeniyet canının istemediklerini yapmak, canının istediklerini de yapmamak sebebiyle gelişmiştir. Eğitim ve aile terbiyesi bize bunu öğretir. Canınızın her istediğini yapamazsınız. Canınız istemiyor diye de yapmamazlık edemezsiniz. Hem eğitim bunun içindir hem de medeniyet bu sayede gelişir. Ancak pandemi sırasında gördük ki medeniyetin cilası çok ince. Dolayısıyla baskı altında foyası çok kolay çıkıyor. Öyleyse şiddet olayları artacak bu gidişle? Çocukluğumuzda, büyüklerimizden sık duyduğumuz bir söz vardı: Şeytan diyor ki!.. Olmayacak ya da yapılamayacak bir şey akıldan geçtiği zaman, “Şeytan diyor ki şunun suratına bir tokat nakşet!” denilirdi mesela. Yani şeytan söylediği için, içgüdüsel, dürtüsel olarak bunu yapabileceklerini söyler ama yapmazlardı. İşte şimdi o fren yok. “Bu tür sıkışmalarda toplumun gazını almak için savaş iyi bir araçtır!” Pandemide Prof. Ali Çarkoğlu’yla konuştuğumda “Toplum içe patlıyor” demişti. Şu anda da benzer bir durum mu yaşıyoruz? Evet. Doğru bir tanım. Toplum içe patlıyor, çünkü dışarıya patlamasının çok ağır sonuçları oluyor… Yani tepki verdiğinde çok şiddetli bastırıldığı için ister istemez herkes kaotik enerjisini içeriye yönlendiriyor. Bu durum ne kadar devam edebilir? Gaz da sıkışır sıkışır bir anda patlar… Sizce böyle bir tehlike var mı? Bir de “Sünni toplumlarda isyan olmaz. Ama hırsızlıklar, cinayetler ve fuhuş artar” deniyor. Buna katılıyor musunuz? Bu doğru bir yargı değil. Arap baharında Sünni toplumların isyanını görmedik mi? Nereye kadar dayanılacağını göreceğiz. Genelde bu tür sıkışmalarda toplumun gazını almak için savaş iyi bir araçtır. Mesela Suriye’ye sınır ötesi harekat olur. Ekmeğin fiyatını bilen ailelerin çocuklarını kurban ederek ödedikleri bedeller karşılığında biz sükunetimizi koruruz. Bir süre daha… Herkesin aynı zorluğu yaşamadığını görmek umutsuzluğu artırıyor Prof. Sadi Uzunoğlu, “Artık bir insanın orta sınıf sayılabilmesi için en az 40 bin TL maaşla çalışıyor olması gerekir” diyor. Parası olanlar da bu krizden psikolojik olarak etkileniyor mu? Peki ama 40 bin TL kaç kişinin eline geçiyor? Hayat pahalılaştı ama bu geliri yüksek olanların hayat standardını değiştirmedi, onların hayatına bir yük getirmedi. Türkiye’deki 4 milyon aile restoranları dolduruyor, benzinin litresi 100 lira da olsa arabasına binip gezebiliyor, geceliği 20 bin lira olan otellerde kalabiliyor... Mübalağa etmiyorum, oteller, restoranlar dolu. Zenginler için de hayat pahalandı ama onların hayat standartları değişmedi. Sorun geride kalanlarda. Orada da şöyle bir durum var; pandemiyi kimler daha iyi yönetti ve şimdi bu krizde de öyle devam ediyor? Değerlere dayalı güçlü bir kurum kültürüne sahip ve çalışanlarıyla bağ kuran, onlarla empati yapan kurumlar… Yani çalışanlarına seslerini duyurma fırsatı veren ve bu sese karşılık veren kurumlar pandemiyi kolay yönetti. Şimdi bu koşullarda da alt gelire sahip olan mavi yakalılar bile eğer biliyorlarsa ki şirketleri kendilerini düşünüyor, hesaba katıyor ve imkanı olanı aktarmaya gayret ediyor, bu zor koşullara dayanıyorlar. Niye? Çünkü el ele tutuşacağız ve bu günleri de atlatacağız diyorlar. Mesela Mercedes, geçmiş krizlerde de sendikalılar da dahil çalışanlarını topladı ve dedi ki, “Arkadaşlar bizim bu koşullarda üçte bir işgücümüzü azaltmamız lazım. Bütün haklarınız baki ama üçte bir küçülmemiz lazım. Karar sizin, isterseniz üçte bir az çalışalım ve ekmeği paylaşalım, isterseniz üçte biri ayıralım ve varolan ekmek devam etsin.” Ne karar verdiler? Paylaşma kararı verdiler. Yani “Biz üçte bir daha az çalışalım, üçte bir daha az kazanalım ama hep beraber çalışalım, her beraber bu zorlu günleri atlatalım” dediler. Bu neye bağlı? Yönetime olan güvene bağlı. Çünkü yönetimin samimi olduğunu, bu söylediğinin arkasında kendine dönük bir hesap olmadığını biliyorlardı. Bu sadece şirket yönetimleri için değil, ülke yönetimleri için de geçerli değil mi aslında? Tabii ki… İngiltere’de 2. Dünya Savaşı’nda Londra bombalandığı zaman deniliyor ki “Su çok az, mümkün mertebe harcamayın. Elinizi akan suda yıkamayın.” İngiltere’de hala lavobolar tıpalıdır… “Elinizi akan suda yıkamayın” denilirken ve insanlar buna uyarken biliyorlar ki kraliçe de banyosunu suyla doldurmuyor. Dolayısıyla bizdeki zorluklardan en önemlisi şu, insanlar herkesin aynı zorluğu yaşamadığını görüyor. Büyük çoğunluk sıkıntı çekerken sayıları az da olsa bir grubun birkaç maaşla yaşadığını görüyor. Bu da umutsuzluğu artırıyor. Peki insanlara öneriniz nedir? Buradan bir çıkış yolu var mı? Bazı uzmanların, “Yürüyüş yapın, nefes alın, yoga yapın” gibi önerilerini sorunu hafife almak olarak görüyorum. Ben sadece şunu söyleyebilirim, insanlar toplumun yaşadığı sorunlara çözüm olacağına inandıkları sivil toplum örgütlerinde görev alsınlar. En basit tek hücreli bir amip bile asidik ortamla karşılaşınca kaçar, bazik ortama yaklaşır. Daha gelişmiş bir canlı olarak insan da doğal olarak bir zorlukla, mücadeleyle karşılaşınca kaçar ve uzaklaşır. Ancak bazı insanlar mücadele eder. Şimdi insanların önünde iki yol var. Kaçmak, kurban olduğuna inanmak, şikayet etmek, katlanmak veya mücadele etmek. Herkes kendi yaptığı seçimin sonuçları üzerine düşünmelidir. Fotoğraflar: Oksijen

Mine Şenocaklı

Diğer Yazarlar

Görev

Milliyetçilik üzerine

Fırsatçılar yine ortaya çıktı

Beyin bakımınızı yaptınız mı?

Etkileşim işi önemli ama her şey değil!

Öyle bir sıkışmışlık var ki toplumda ya başkasına ya kendimize patlıyoruz!