22 Mayıs 1960'ta Şili'nin güneyinde yıkıcı bir deprem yaşandı. Yer 10 dakika boyunca o kadar şiddetli sallandı ki insanlar ayakta duramaz hale geldi. Yollarda çatlaklar açıldı ve binalar çöktü. ABD Jeolojik Araştırmalar Kurumu (USGS) raporunda yer alan bir açıklamaya göre depremden ve ardından gelen tsunamiden sağ kurtulan bir adam, Soğuk Savaş'ın nükleer bir kıyamete dönüştüğünü sandı.
Adını merkez üssüne en yakın kasabadan alan Valdivia depremi kabaca 9,5 büyüklüğündeydi ve şimdiye kadar kaydedilmiş en büyük depremdi. Peki depremler daha da büyüyebilir mi? Bilim haber sitesi LiveScience'a göre yerbilimciler cevabın evet olduğunu söylüyor. Ancak 9,5'ten daha büyük bir depremin olma ihtimali düşük. Böyle bir deprem mümkün olsa bile, bunun için muazzam büyüklükte bir kabuk parçasının bir anda kırılması, yani hem çok derin hem de olağanüstü uzunlukta bir fayın hareket etmesi gerekiyor.
Deprem jeoloğu Wendy Bohon, Dünya'da bunun gerçekleşebileceği çok fazla yer olmadığını söyledi. Bohon, 9,5 büyüklüğündeki bir depremin muhtemelen dünyada görülebilecek depremlerin üst sınırı civarında olduğunu ve 10 büyüklüğünde bir depremin ise son derece düşük bir ihtimal olduğunu paylaştı. Bohon 10 büyüklüğünde bir depremin yaşanma ihtimalini "Hollywood için harika ama Tanrı'ya şükür gerçekçi değil” şeklinde değerlendirdi
Deprem büyüklüğü nedir?
Büyüklük, bir depremde açığa çıkan enerji miktarının bir ölçüsüdür. Bir depremin ne kadar şiddetli hissedildiğinden biraz farklıdır; merkez üssüne olan uzaklık ve zemin koşulları depremin yarattığı etkiyi değiştirebilir. Bohon, aynı depremin gevşek toprak ve kum üzerinde duran birine, sağlam ana kaya üzerinde duran birine göre daha güçlü geleceğini söyledi.
Bir depremin büyüklüğü, kırılan fayın toplam alanına bağlıdır. Bu da fayın yerkabuğunun ne kadar derinine indiğine ve kırılan parçanın yatay olarak ne kadar uzun olduğuyla ilişkilidir. Bir alanda yaşanacak maksimum kırılma fiziksel sınırlara bağlıdır. En derin faylar, bir tektonik plakanın diğerinin altına itildiği yitim bölgelerinde yer alır. Ancak yeterince derine inildiğinde kayalar o kadar sıcak ve yapışkan olur ki kırılmak yerine bükülürler. USGS'ye göre, depremler bazen dünya yüzeyinin 800 kilometre kadar altında meydana gelebilirken, çoğu derin deprem yüzeyde fazla sarsıntı yaratmaz; insanlar için en tehlikeli olanlar kabuğun sadece birkaç kilometre altında gerçekleşir.
En tehlikeli faylar dalma-batma bölgelerinde
Güney Kaliforniya Üniversitesi'nde deprem jeoloğu olan Heidi Houston büyük ve hasar verici depremlere en çok yol açabilen fayların dalma-batma bölgelerindeki faylar olduğunu söyledi. Dikeyden ziyade eğik bir açıda oldukları için bu şekilde adlandırılan bu dalma fayları, birbirlerine sıkışabilecek, stres oluşturabilecek ve sonunda kırılabilecek en geniş kaya alanlarına sahiptir.
"Fay boyutunun da sınırları var"
Houston, "Maksimum deprem büyüklüğü üzerindeki en büyük kontrol gerçekten de dalma fay düzleminin boyutudur ve bu fay düzlemleri dalma-batma bölgesi ortamında daha da büyüyebilir" dedi. Ancak kırılabilecek bir fay parçasının uzunluğunun da sınırları olduğunu ekledi. Bohon, dalma-batma bölgesi faylarının bile bir anda kırılmadığını söyledi.
Şili depremi ülkeyi genişletti
Uzman, depremin büyüklüğünü etkileyen bir diğer faktörün de fayın ne kadar hareket ettiği ya da kaydığı olduğunu paylaştı. Genellikle kırılan fayın daha küçük alanları daha büyük alanlarından daha az kayar. Dolayısıyla, 5 büyüklüğünde bir deprem birkaç santimetre kayabilirken, 9 büyüklüğünde bir deprem 20 metreye kadar bir kayma yaratabilir. Şili Üniversitesi'nden sismolog Sergio Barrientos, 2016 yılında NPR'ye verdiği röportajda, 1960 Şili depreminin aslında zeminin esneme şekli nedeniyle ülkenin alanını genişlettiğini söyledi.
Deprem büyüklüğünü anlamak
Deprem büyüklüğü ölçeği, çok büyük depremler arasındaki farkın yanlışlıkla belirsizleşmesine neden olabilir. Ölçek doğrusal değil, logaritmiktir: Yükseldiği her birim için yer hareketi 10 kat, açığa çıkan enerji ise 32 kat artar. Bohon, deprem büyüklüğünü anlatmak için bir spagetti kırma metaforunu kullanmayı sevdiğini söyledi. Uzmana göre eğer bir adet spagettiyi kırmak 5 büyüklüğünde bir depreme eşdeğerse, 6 büyüklüğünde bir depremin enerjisini açığa çıkarmak için 32 adet spagettiyi tek seferde kırmanız gerekir. Bu spagetti ölçeğinde 7 büyüklüğündeki bir deprem tam bin 24, 8 büyüklüğündeki bir deprem 32 bin 768, 9 büyüklüğündeki bir deprem ise 1 milyon 48 bin 576 adet spagettinin tek seferde kırılması anlamına gelir.
Örnekte de görüldüğü gibi, 8 büyüklüğündeki bir deprem ile 9 büyüklüğündeki bir deprem arasındaki fark, açığa çıkan enerji açısından, 5 büyüklüğündeki bir deprem ile 6 büyüklüğündeki bir deprem arasındaki farktan çok daha fazladır. Dolayısıyla, bir depremin büyüklüğünün 9.5'tan 9.6'ya yükselmesi, 5.5 ile 5.6 arasındaki farktan çok daha büyük bir fay kırılmasını gerektirir.
Sayılar büyüdükçe farklar artıyor
Houston, ölçümlerdeki belirsizlik nedeniyle 1960 Şili depreminin tam olarak 9.5 büyüklüğünde olup olmadığı konusunda hala bilimsel tartışmalar olduğunu söyledi. Ancak yerbilimci büyüklük ölçeğinde 10'a doğru gidildikçe küçük farkların ortaya çıkardığı büyük değişikliklere dikkat çekmek için, 9,5 büyüklüğündeki bir depremin, şimdiye kadar kaydedilen bir sonraki en büyük deprem olan ve 1964 yılında Alaska'nın Prince William Sound'unu vuran 9,2 büyüklüğündeki depremin iki katından daha güçlü olduğunu paylaştı.
10 büyüklüğünde bir depremin olacağı neredeyse kesin
Houston, milyarlarca yıllık zaman ölçeklerinde Dünya'nın 10 büyüklüğünde bir deprem felaketi yaşayabileceği konusunda neredeyse emin. Ancak insan ömrü ele alındığında 9'ların ortalarından daha büyük bir deprem olma ihtimalinin çok düşük olduğunu söyledi. Jeolojik kanıtlara dayanarak tahmin edilen en büyük antik deprem de yaklaşık 3 bin 800 yıl önce Şili'de meydana gelmiş ve 2022 araştırmasına göre büyüklüğü muhtemelen yaklaşık 9,5 olarak ölçülmüştü.
Büyüklük, şiddet demek değil
Bohon bir depremin büyüklüğünün ne kadar ölümcül olduğu konusunda her zaman en önemli faktör olmadığını da ekledi. Tarihte çok daha küçük büyüklükteki depremler, sadece nüfusun yoğun olduğu bölgeleri ve çökmeye eğilimli binaların bulunduğu alanları vurduğu için çok sayıda ölüme neden oldu. Şili'de meydana gelen 9,5 büyüklüğündeki deprem yaklaşık 2 bin kişinin ölümüne neden olurken, 1556 yılında Çin'in Shaanxi bölgesinde meydana gelen 8 büyüklüğündeki bir depremin yaklaşık 830 bin kişinin ölümüne neden olduğu tahmin ediliyor.
7.0, 7.6'dan daha büyük yıkıma neden oldu
2005 yılında 7.6 büyüklüğündeki bir deprem Hindistan, Keşmir'de tahminen 79 bin kişinin ölümüne neden oldu, 2010 yılında ise 7.0 büyüklüğündeki bir deprem Haiti'de yaklaşık 220 bin kişinin hayatını kaybetmesiyle sonuçlandı. Daha önce kimsenin fark etmediği bir fay üzerinde meydana gelen 6.7 büyüklüğündeki 1994 Northridge depremi bile Los Angeles'ı etkilediği için 57 kişinin ölümüne, binlerce kişinin yaralanmasına ve milyarlarca dolarlık hasara sebebiyet verdi.
