Carl Zimmer / The New York Times
Menopoz kadınlar için çok tanıdık bir durumdur ancak diğer türlerde oldukça nadir görülür. Geçen yıl bilim insanları, tek bir şempanze popülasyonundaki dişilerin üreme yaşlarının çok daha üstünde yaşadıklarını tespit etti. Ancak şempanzeler ve insanlar dışında, araştırmacılar sadece beş türde menopoza dair net kanıtlar buldu, bunların hepsi de balinalar. Bilim insanları uzun zamandır menopozun neden evrimleştiğini tartışıyor. Belki dişilere evrimsel bir avantaj sağlamıştır ya da belki de yaşamlarının diğer bazı faydalı özelliklerinin bir yan etkisidir.
Evrimsel avantaj sağlıyor olabilir
Beş balina türünün biyolojisini inceleyen yeni bir çalışmada, araştırmacılar menopozun hayvanlara evrimsel bir avantaj sağladığını savundu. Örneğin, yaşlı dişilerin kızlarıyla aynı anda hamile kalmasını engelleyerek, her iki yavruya da zarar verecek kaynak çatışmalarını önlemiş olabilir.
Nature dergisinde yayımlanan araştırmayı yürüten Exeter Üniversitesi'nden biyolog Samuel Ellis, balinaların da insanlarla aynı nedenlerle menopoza girmiş olabileceğini söyledi. Türlerin büyük çoğunluğunda dişiler yaşamları boyunca yumurta üretmeye devam eder. Bu durum doğal seçilim açısından mantıklı. Bir dişi hayatı boyunca ne kadar çok yavruyu başarıyla büyütebilirse, genlerinin daha fazla kopyası gelecek nesillere aktarılır. Uzun ömürlü dişiler bile tipik olarak bu kalıba uyuyor. Örneğin dişi filler 60'lı yaşlarına kadar doğurgan kalırlar.
"Bu türlerin çoğu çok gizemli"
Katil balinalar, yalancı katil balinalar, beyaz balinalar, kısa yüzgeçli pilot balinalar ve deniz gergedanları bu kalıba uymuyorlar. Örneğin dişi katil balinalar genellikle sadece 40 yaşına kadar ürerler, ancak 90'lı yaşlarına kadar hayatta kalabilirler. Katil balinaları incelemek nispeten kolaydır: Genellikle kıyı sularında yüzerler ve yüzeyde çok zaman geçirirler. Ancak menopoz dönemindeki diğer türler kıyıdan uzakta yaşar ve zamanlarının çoğunu dalış yaparak geçirirler.
Ellis, "Bu türlerin çoğu çok gizemli. Okyanus büyük bir yer" dedi. Balinaların peşine düşmek yerine, Ellis ve meslektaşları deniz biyologlarının halihazırda topladıkları verilerden görüşler elde etmeye çalıştılar. Örneğin bazen balina grupları toplu halde karaya vurur. Deniz biyologları hayvanların cesetlerini incelerken yaşlarına dair tahminlerde bulunur ve hamile olup olmadıklarını ya da hala yumurta üretip üretmediklerini görmek için dişilere otopsi yaparlar.
Ellis ve meslektaşları, menopoza giren beş balina türünün yanı sıra yunuslar ve ispermeçet balinaları gibi menopoza girmeyen 27 ilgili tür için de veri topladı. Ellis ve meslektaşları istatistiksel denklemler kullanarak balinaların ortalama yaşam sürelerini, ürettikleri yavru sayısını ve ne kadar süre doğurgan kaldıklarını tahmin ettiler. Menopoza girmeyen türlerde, dişi balinalar aynı eğilimdeler yani daha büyük balinalar daha uzun yaşıyor.
Menopozdaki beş tür arasında farklı bir model ortaya çıktı. Dişi balinalar, kendi boyutlarındaki bir balina için tahmin edilen süre boyunca doğurgan kaldılar. Ancak daha sonra, öngörülen yaşam sürelerinin ortalama 40 yıl ötesinde yaşadılar. Bu bulgu, menopozun balinaların üreme yıllarını kısaltan mutasyonlar sayesinde evrimleşmediğini gösteriyor. Bunun yerine, doğal seçilim, üremeleri durduktan sonra hayvanların yaşam süresini uzatan mutasyonları tercih etmiş olmalı.
Peki bu yeni üreme davranışları ne tür bir evrimsel avantaj sağlamış olabilir? Bir olasılık, yaşlı dişilerin artık kendi yavruları doğum yaparken aynı anda doğum yapmamaları. Bu şekilde, çatışmaya girmiyorlar. Araştırmacılar, uzun vadede bu çatışmadan kaçınmanın menopozdaki balinaların genlerini daha fazla aktarmalarına olanak sağlayacağını öne sürüyor.
Yaşlı dişi balinalar yavrularıyla çatışmaya girmek yerine onlara yardım edebilirler. Katil balinalar üzerinde yapılan önceki çalışmalarda, araştırmacılar yaşlı dişilerin uzun yolculuklarda sürülerine liderlik ettiğini ortaya koydular. İnsanlar üzerinde yapılan çalışmalarda da araştırmacılar, büyükannelerin torunlarının hayatta kalma olasılığını artıran ekstra yiyecekler sağlayabildiğini bulmuşlardı. Sadece beş balina türünün menopoza girdiğinin bilinmesi, bu avantajın ancak belirli koşullar altında elde edilebileceğini düşündürüyor. Ellis türlerden birinin, dişilerin bir grupta uzun süre kaldığı ve grubun genç üyeleriyle yakından ilişkili olduğu belirli bir sosyal yaşama ihtiyaç duyduğunu tahmin ediyor.
Araştırmada yer almayan Londra Hijyen ve Tropikal Tıp Okulu'ndan demograf Rebecca Sear, Ellis ve meslektaşlarının bulabildikleri verileri ustaca kullandıklarını söyledi. Sear, "Okyanusta yaşadıkları düşünüldüğünde balina demografisi hakkında bu kadar çok şey biliyor olmamız bence şaşırtıcı" dedi. Hipotezlerinin makul olduğunu söyleyen Sear, ancak nispeten az sayıda balinayı analiz edebileceklerine de dikkat çekti. Sear, "Bu tür çalışmalar konusunda çok dikkatli olmamız gerektiğini düşünüyorum. Gerçekten ilginç ve bilgilendirici, ancak menopozun neden evrimleştiğine dair kesin bir kanıt sunmuyor" ifadelerini kullandı.
©️ 2024 The New York Times Company
