Akıllı telefonlardan önce herkes telefon numaralarını aklında tutuyordu ve anılarımız çoğunlukla sadece kafamızın içinde yer alıyordu. Artık akıllı telefon kullanıcıları için bu doğru değil. Akıllı telefonların hayatımızı ele geçirmesi 2000’li yılların ortalarından beri sürekli artıyor ancak genel olarak internet kullanımı gibi pandemi de daha da hızlandı.
Mart 2020’den beri herkesin hayatında olan uzun süreli stres, izolasyon ve bitkinlik gibi kavramlar hafıza üzerindeki etkileriyle biliniyor. Hafıza üzerine araştırmalar yapan Catherine Loveday tarafından 2021’de yapılan bir ankete katılanların yüzde 80’i hafızalarının pandemi öncesine göre daha kötü olduğunu söyledi. Tabii tek etken Covid-19 pandemisi değil. Birçok insan sosyal medya gibi dikkat dağıtıcı şeylerle kendini yatıştırmaya çalışıyor. Ancak sürekli ekranı kaydırma, telefon bildirimleri ve bunları kontrol etmeye çalışmak da neyi nasıl hatırladığımızı etkiliyor gibi görünüyor.
"Not almayı bıraktık"
Peki hafızamızın bir kısmını harici bir cihaza aktardığımızda ne olur? Akıllı telefonlara hafızalarımızın işleyişini değiştirecek kadar bağımlı mıyız?
Nörobilimciler ikiye bölünmüş durumda. Sussex Üniversitesi’nde bilişsel sinirbilimi profesörü olan ve Episodic Memory Group’ta bu konuda araştırmalar yürüten Chris Bird, “Not yazmayı bırakıp bunları harici hafızalara yüklemeye başladık. Bu da daha karmaşık hayatlara sahip olmamızı sağladı. Hafızamızı güçlendirmek ve yardımcı olmak için harici cihazlar kullanmakla ilgili bir sorunum yok. Fazla kullanıyoruz. Ancak bu konsantre olmak, odaklanmak ve diğer şeyleri hatırlamak için zaman kazandırıyor” dedi.
"Beyin için hatırlaması zor şeyler"
Bird, hatırlamak için telefonlarımızı kullandığımız şeylerin çoğunun insan beyni için hatırlamanın zor şeyler olduğunu düşünüyor. Bird, “Park biletimin ne zaman biteceğini bilmek için fotoğrafını çekiyorum, çünkü bu hatırlanması gereken bir şey. Beynimiz tek seferlik şeyleri hatırlamak için evrimleşmemiştir. Cihazlarımız olmadan önce arabanıza geri dönmeniz gereken zamanı hatırlamak için çaba sarf etmeniz gerekirdi” diye konuştu.
"Rahatlığın bir bedeli var"
McGill Üniversitesi’nde hafıza ve unutma nörobiyolojisi üzerine çalışan Profesör Oliver Hardt ise çok daha temkinli. Hardt, “Belleğinizi kullanmayı bıraktığınızda durum daha da kötüleşecek ve bu da cihazlarınızı daha da fazla kullanmanıza neden olacak. Her şey için onları kullanıyoruz. Örneğin bir yemek tarifi için bile bir web sitesine giriyoruz ve malzeme listesini akıllı telefonumuza gönderiyoruz. Çok rahat. Ancak rahatlığın bir bedeli var” ifadelerini kullandı. Hardt, bazı şeyleri kafadan yapmanın insanlara çok daha iyi gelebileceğini düşünüyor.
"Zor şeyler sizin için iyidir"
Hardt, GPS'e güvenmemiz konusunda da pek hevesli değil: Uzun süreli GPS kullanımının hipokampustaki gri madde yoğunluğunu azaltacağını tahmin edebiliriz. Bu beyin bölgesindeki azaltılmış gri madde yoğunluğu, depresyon ve diğer psikopatolojiler riski artırır. GPS tabanlı navigasyon sistemleri, karmaşık bir coğrafi harita oluşturmanızı gerektirmez. Bunun yerine, size "Bir sonraki ışıkta sola dönün" gibi yönler söylerler. Bunlar, belirli bir uyarana çok basit davranışsal tepkilerdir. Bu tür davranışlar, hipokampusu çok fazla meşgul etmez. Çok uzun süredir GPS kullanan kişilerin uzamsal kapasitelerini araştırırken, hipokampusu gerektiren uzamsal belleklerinde bozulma olduğunu gördük. Harita okumak zor ve bu yüzden onu cihazlardan kolay bir şekilde kullanmayı tercih ediyoruz. Ancak zor şeyler sizin için iyidir, çünkü genel bilişsel işleyişiniz üzerinde başka etkileri olan bilişsel süreçleri ve beyin yapılarını devreye sokarlar.
"Demans riskiniz artar"
Hardt henüz bu konuda net verilere sahip olmasa da akıllı telefon kullanmanın bedeli olarak demans oranlarında muazzam bir artış olabileceğine inanıyor. Zihninizi ne kadar az kullanırsanız, demans riskiniz o kadar artar.
Akıllı telefonlar bize yeni manzaralar sunsa da başımızı telefondan kaldırmadığımızda günü kaçırmamız olasıdır. Bir deneyime katılmadığımızda, onu düzgün bir şekilde hatırlama olasılığımız daha düşüktür ve daha az anımsanan deneyim, yeni fikirlere sahip olma ve yaratıcı olma kapasitemizi bile sınırlayabilir.
Mesaj deneyi
Cambridge’de sinirbilimci Barbara Sahakian'ın buna dair kanıtları var. Sahakian, “2010'daki bir deneyde, üç farklı grubun bir okuma görevini tamamlaması gerekiyordu. Bir grup, başlamadan önce anlık mesajlaştı, bir grup görev sırasında mesajlaştı, bir grubun ise hiç mesajlaşmasına izin verilmedi. Sonra bir anlama testi yapıldı. Çalışma sonucunda anlık ileti alan kişilerin ne okuduklarını hatırlayamadığını gördük” dedi.
Oliver Hardt’a göre telefonlar biyolojimizden yararlanıyor. Hardt, “İnsan çok savunmasız bir hayvandır ve neslimizin tükenmemesinin tek nedeni üstün bir beyne sahip olmamız. Dikkatimiz hızla kayabilir ve bu olduğunda, ilgilenilen diğer her şey durur bu yüzden aynı anda birçok görevi yerine getiremeyiz. Bir şeye odaklanmamız bir hayatta kalma mekanizmasıdır. Örneğin bir ormandasınız ve bir dalın çatırdadığını duyuyorsunuz. Tüm dikkatinizi buna veriyorsunuz. Bu yararlıdır. Kısa bir stres tepkisine, hafif bir uyarılmaya neden olur ve sempatik sinir sistemini aktive eder. Bilişsel yeteneklerinizi optimize eder ve vücudu savaşmak veya kaçmak için hazırlar” dedi.
Ancak Hardt artık bunun çok da kullanışlı olmadığını söylüyor: Şimdi, 30.000 yıl sonra, tam o beyinle karşınızdayız ve duyduğumuz her telefon bildirimi, ormanda kopan bir dal gibidir, bizim için önemli olan şeyi simüle eder: korkmuş küçük bir hayvan.
10 binden fazla Amerikalı çocuğu yetişkinliğe kadar izleyen devam eden ABCD araştırmasına göre akıllı telefon kullanımı beyni bile değiştirebilir. Sosyal medya, teknoloji ve beyin üzerine çalışan Larry Rosen, “10 yaşındakileri hem kağıt hem de kalem ölçümleri ve bir MRI ile inceleyerek başladı ve en ilginç erken sonuçlarından biri, teknoloji kullanımı ile kortikal incelme arasında bir ilişki olduğuydu. Teknolojiyi daha fazla kullanan küçük çocukların korteksleri daha inceydi ve ancak bunun daha ileri yaşlarda olması gerekiyordu” dedi. Kortikal incelme, büyümenin ve yaşlanmanın normal bir parçasıdır ilerleyen aşamalarda Parkinson ve Alzheimer gibi dejeneratif hastalıklar ve migren ile ilişkilendirilebilir.
