Türkiye'nin kuzeybatısında yer alan Gölcük'te, aileler çoğunlukla az katlı evlerde yaşıyor. Yollar modern ve kamu altyapısı yepyeni. Ancak Gölcük her zaman böyle değildi. Ağustos 1999'da Gölcük, Kocaeli'ni ve Marmara bölgesini sarsan 7,4 büyüklüğündeki depremin merkez üssüydü. Binlerce bina kumdan kaleler gibi yıkıldı. 17 binden fazla insan hayatını kaybetti.
Ancak bu yıkımın ardından sistematik bir yeniden inşa süreci başladı ve bu süreç Gölcük'ü bazı sakinlerin gururla söylediği gibi Kocaeli'nin Paris'i ve düzenli olarak deprem felaketleriyle sarsılan bir ülkede güvenli bir sığınak haline getirdi. Ülkeyi sarsan depremlerin en sonuncusu yaklaşık 50 bin kişinin ölümüne neden olan 6 Şubat depremleri oldu.
"Burada kendimizi güvende hissediyoruz"
Aljazeera'nin haberine göre ülke bu son trajediyi atlatmaya çalışırken, pek çok kişi Gölcük'ün yeniden inşasının, etkilenen güney şehirlerinde başarılı bir yeniden yapılanmanın nasıl olabileceğine dair bir fikir verebileceğine inanıyor. Gölcük sakini ve 1999 depreminden sağ kurtulan Baki Kotan, "Burada yaşarken kendimizi çok güvende hissediyoruz. O kadar iyi bir şekilde yeniden inşa edildi ki yeni insanları ve yatırımcıları kendine çekti" dedi.
Yeniden yapılanma
İstanbul'a arabayla bir saatten az mesafede bulunan Kocaeli, Türkiye'nin sanayi merkezi. 1960'lardan itibaren, kırsal doğudan daha gelişmiş batıya göç eden insanlar için önemli bir yer oldu. Bu da ucuz konut için büyük bir talep yarattı. 1999 yılına gelindiğinde bölge, ülkenin ekonomik büyümesinin üçte birini ve sanayi kapasitesinin yüzde 45'ini oluşturuyordu. Ama o yılın 17 Ağustos günü saat 03:01'de yer sarsılmaya başladı. Dönemin Gölcük Belediye Başkanı İsmail Barış, sarsıntının bir dakikadan az sürdüğünü ancak felaketin büyük olduğunu ve enkazın temizlenmesinin yaklaşık üç ay sürdüğünü söyledi. İlçede toplam 15 bin bina yıkılmıştı. Ancak hayatta kalanlar felaketin sonuçlarıyla boğuşurken, deprem sonrası bir iyileştirme planı hızla harekete geçirildi. Müfettişler, bölgenin konutlar ve ekonomik faaliyetler için nasıl bölgelere ayrılacağına karar vermelerine yardımcı olmak için daha önce yaygın olarak kullanılmayan bir uygulama olan toprak testi yapmaya başladılar.
Yeni yapılar katı kurallarla inşa edildi
Sonuç, kasabanın radikal bir şekilde yeniden yapılandırılması oldu. Depremden önce inşaatlar, rantın daha yüksek olduğu ancak toprağın yumuşaklığı nedeniyle büyük ölçüde uygunsuz olduğu denize yakın bölgelerde yoğunlaşmıştı. Barış, "Herkesi kuzeyden güneye taşımak zorunda kaldık" dedi.
Yeni yapılar, maksimum 3-5 kat yükseklik ve daha güçlü çimento ve daha kalın çelik kullanımını öngören katı kurallar çerçevesinde inşa edildi. Binaların daha küçük olması, ihtiyacı olan herkese bir çatı sağlamak için daha fazla sayıda binanın gerekli olduğu anlamına geliyordu. Bu durum, yeni binaların inşa edilebileceği daha uzak alanların belirlenmesine yol açtı. Bugün bu küçük kalıcı konutlar, Kocaeli'nin bölgesel başkenti İzmit'i çevreleyen dağlar da dahil olmak üzere çoğunlukla bölgeye yayılmış durumda.
Konut inşaat hakları, yarışmacıların evleri 8 büyüklüğündeki depreme dayanıklı hale getirecek özel bir tasarım kullanmak gibi belirli standartları karşılamak zorunda olduğu uluslararası bir ihale süreciyle verildi. Diğer durumlarda, özellikle de kırsal kesimde yaşayanların kendi evlerini yeniden inşa etmek istedikleri durumlarda, Türk hükümeti üç aşamalı bir finansman programı sağladı.
Çalışmak için İstanbul'a gittiler
Yine de süreç boyunca çeşitli barınma alanlarında kalanların nakit paraya ihtiyacı vardı. 1999'daki deprem sırasında Dünya Bankası'nın Türkiye direktörü olan Ajay Chhibber, erkeklerin iş aramak için İstanbul'a taşınmasıyla ailelerin nasıl parçalandığını, diğerlerinin ise yardım olarak aldıkları battaniye ve giysileri satmaya başladığını hatırlıyor. Ekibi yerel ekonomiyi canlandırmak için altı aylık bir nakit yardım programı başlatan Chhibber, "Onlara bir çadır ve yiyecek verseniz bile, gelirleri olmadan daha uzun süre hayatta kalabilmek için nakit paraya ihtiyaçları var" dedi. Chhibber, Dünya Bankası'nın 3 milyar ila 4 milyar dolar arasında para topladığını ve güvenli inşaat uygulamalarını teşvik etmek ve maliyetleri azaltmak için bir deprem sigortası sistemi oluşturulmasına yardımcı olduğunu söyledi.
"2004'ün sonunda yeniden yapılanma bitmişti"
Barış, "2004 yılı sonunda yeniden yapılanma neredeyse bitmişti" dedi. Bu aşamada yaklaşık 8 bin 200 bina inşa edildi ve takip eden yıllarda daha fazlası yapıldı. Sonuç olarak Gölcük'ün deprem öncesi yaklaşık 110 bin olan nüfusu neredeyse iki katına çıktı. Bugün hükümet, Şubat depremlerinin vurduğu 10 ilde yeniden yapılanma çabalarını ilerletme konusunda istekli. Cumhurbaşkanı Recep Tayyip Erdoğan bu bölgeleri 12 ay içinde yeniden inşa etme sözü verdi,ancak bazıları acele edilmemesi konusunda uyarıda bulunuyor.
"Dünyadaki en hızlı inşa süreci olarak kabul edildi"
Chhibber, 1999'daki sarsıntıdan sonraki çalışmalar için "Bitirmemiz 2,5 yıl sürdü ve dünyadaki en hızlı yeniden inşa süreci olarak kabul edildi. Aynı şeyi bir yıl içinde yapmaya çalışmak için çok fazla köşeyi kesmeniz gerekecek" diye uyardı. Chhibber, "Bunu daha dikkatli yapmalılar çünkü depremden etkilenen insanlar o kadar sarsılmış durumdalar ki güvenli olmayan binalara geri dönmek istemiyorlar" dedi.
Travmaları su yüzüne çıktı
Gölcük, geçen ay meydana gelen 7.8 büyüklüğündeki depremin merkez üssü olan Kahranmanmaraş'tan yaklaşık bin km uzaklıkta yer alıyor. Ancak çok uzaklardaki felaketin haberi kasabada yayılır yayılmaz, 1999 travması yeniden su yüzüne çıktı. Kotan, 6 Şubat'tan bu yana yaşananları tekrar yaşamamak için televizyon izlemediğini söyledi. Emekli öğretmen Kemal Ekin gibi diğerleri de, enkaz altında kalan insanlara yardım edememenin verdiği huzursuzlukla neredeyse hiç uyuyamadıklarını söylediler. Eşi Şahsine Ekin boğulma hissinden bahsederken "Sanki enkaz altında kalmışım gibi hissediyorum" dedi.
"Sadece kurallara uyuyorum"
Son felaket, yıkımın Gölcük'teki kadar kötü olmadığı yerler de dahil olmak üzere kuzeybatı bölgesinde benzer duygular uyandırdı. Uzmanlar, İzmit gibi yerlerde hasarlı binaların çoğunun bina yönetmeliklerine uygun olarak yenilenmediğini söyledi. Bu nedenle, bazıları şimdi evlerini nasıl inceleyecekleri, güçlendirecekleri ve hatta yeniden inşa edecekleri konusunda güvenilir uzmanlardan rehberlik almak için acele ediyor. Mühendis Keramettin Gençtürk, 1999 depreminde bölgede inşa ettiği binaların hiçbirinin yıkılmamasının ardından ünlendi. İnsanların şu an yoğun şekilde kendisini aradığını belirten Gençtürk, "Çok fazla bir şey yapmıyorum. Sadece kurallara uyuyorum" dedi.
1999 sarsıntısının ardından yetkililer, zorunlu bina denetimleri ve çelik ve beton gibi daha iyi inşaat malzemelerinin kullanımı da dahil olmak üzere daha güçlü bina gereklilikleri getirdiler. Ancak 1999 ve 2023 deprem felaketlerinin çarpıcı benzer hikayelerinin karşılaştırılması, kurallar daha sıkı hale gelirken, uygulamalarının her zaman tutarlı olmadığını gösteriyor.
1999 depremine ait raporlar, bir el dokunuşuyla parçalanabilecek kadar çok kumla doldurulmuş çimento enkazlarını gözler önüne seriyor. Diğer raporlarda ise kolonların içindeki çelik çubukların bina yönetmeliği gerekliliklerine uymayacak kadar ince olduğu belirtiliyor. Geçtiğimiz haftalarda uzmanlar da düşük kaliteli inşaat malzemelerinin kullanılmasını kınayarak, kötü uygulanan düzenlemelerin insanların kestirme yollara başvurmasına izin verdiğini söyledi.
"1999'un öğrettikleri sadece kağıt üzerinde"
Hükümet ancak 2019 yılında inşaat sürecini kontrol etmek üzere müfettişler atadı. Bundan önce inşaatçılar yapılarını kontrol etmekle görevli şirketleri istihdam edebiliyordu ve bu uygulama kapalı kapılar ardında anlaşmalara izin veriyordu. Bu arada hükümet tarafından çıkarılan çok sayıda af binlerce binayı yasallaştırdı. Gençtürk, "1999 bize bir şeyler öğretti ama kağıt üzerinde" dedi.
Yetkililer geçtiğimiz ay içinde, 6 Şubat depremlerinde çöken binalarla ilgili olarak 600'den fazla kişi hakkında soruşturma başlattı ve 184 şüpheli yargılanmak üzere hapse atıldı. Dünya Bankası, Türkiye'nin son depremlerden 34.2 milyar dolar değerinde doğrudan zararla karşı karşıya olduğunu hesapladı. Depremin ülke ekonomisi üzerindeki dolaylı ya da ikincil etkilerini içermediği için bu muhafazakâr bir tahmin ve banka yeniden inşa maliyetlerinin potansiyel olarak iki kat daha fazla olacağı uyarısında bulundu.
"Daha hızlı ve güvenli inşa mümkün"
İzmit Mimarlar Odası Başkanı Alper Dülger, hızlı ve güvenli bir yeniden inşanın mümkün olduğunu söyledi. Dülger, ülkenin 1990'lara kıyasla daha güvenli bir şekilde inşa edebilecek insan gücüne, bilgi birikimine ve yeni inşaat teknolojilerine sahip olduğunu da sözlerine ekledi. Dülger, "Eğer para bulursak bunu başarabiliriz" dedi. Ancak asıl zorluğun eski alışkanlıkların geri dönmesi olduğu konusunda uyardı: İnsanlar aflarla paçayı kurtarabileceklerini düşünmeye devam ettikleri sürece bu döngü devam edecektir.
