Mühendisler, mimarlar ve planlamacılar, en az on yıl boyunca, dünyanın en aktif fay hatlarından biri üzerinde yer alan 290 bin nüfuslu Adıyaman'da, denetim standartları sıkılaştırılmadan önce inşa edilen ya da sağlam olmayan tarım arazileri üzerine kurulan, özensiz inşa edilmiş binalarla ilgili endişelerini tekrar tekrar dile getirmişlerdi.
Ancak 6 Şubat'ta yer sarsıldıktan sonra, bölge sakinleri tehlikenin varlığına dair kanıtlara rağmen yerel ve ulusal yetkililerin burada yaşayan insanları korumak için çok az şey yaptıklarını söyledi. Hükümetin açıklamasına göre Adıyaman'da 6 binden fazla insan hayatını kaybetti, bin 200'den fazla bina çöktü. Adıyaman Belediye Başkanı Süleyman Kılınç, Washington Post'a yaptığı açıklamada, 3 bin ila 4 bin binanın ağır hasar gördüğünü söyledi.
Türkiye'deki yetkililer ilk kurtarma çalışmalarında gecikmeler olduğunu kabul etti. Ancak iki depremin ürkütücü büyüklüğünü yüzyılın felaketi olarak adlandırıyorlar ve çöken binaların çoğunun ileri yaşı göz önüne alındığında bu trajedinin kaçınılmaz olduğunu söylüyorlar. Cumhurbaşkanı Recep Tayyip Erdoğan, Türkiye'de 17 binden fazla kişinin ölümüne neden olan ve yönetmeliklerin ve denetimlerin sıkılaştırılmasına yol açan İstanbul yakınlarındaki son yıkıcı depremin olduğu yıla atıfta bulunarak "Bunların yüzde 98'i 1999'dan önce inşa edilmiş" dedi.
Ancak Adıyaman'da ve diğer şehirlerde daha yeni binalar da çöktü. Adıyaman'daki yerel uzmanlar, eski binaların boşaltılmaması ya da güçlendirilmemesi için hiçbir neden olmadığını söyledi. Katılımcılar, il, belediye ve yerel afet yardım yetkilileriyle yapılan toplantılarda risklerin yüksek sesle ve net bir şekilde aktarıldığını söyledi. Toplantıların bazılarında uzmanlar, büyük bir depremde zeminin ne kadar hızlanacağını gösteren simülasyonlar gösterdiler ve şehrin en büyük tehlikeyle karşı karşıya olan kısımlarını belirlediler.
"Durumun ciddi olduğunu söylemiştik"
Adıyaman Üniversitesi'nde jeoloji mühendisliği profesörü olan ve 2020'den itibaren yerel afet yardım ajansı yetkilileriyle bir dizi toplantıya katılan Ulaş İnan Sevimli, hükümet yetkililerine tehdidin ciddi olduğunu ve belirli alanların yeniden yapılması gerekeceğini söylediklerini anlattı. Sevimli, depremlerin ardından yaşanan yıkımın boyutunun beklenen bir şey olduğunu söyledi ve "Gerekli uyarıları yaptık" diye ekledi.
Depremden 3 ay önce 4 yıllık proje önerildi
Uyarılar, hükümetin afet yönetim ajansı AFAD tarafından depremlerden üç ay önce yayınlanan bir raporda inşaat uygulamalarındaki ciddi zayıflıkların yanı sıra şehir merkezi de dahil olmak üzere acil bir risk değerlendirmesine ihtiyaç duyan yaklaşık bin 600 binanın tespit edilmesi için acil kabul edildi. Rapor, depreme dayanıklılığı yetersiz binaların belirlenmesi için 2026 yılında sona erecek dört yıllık bir proje önerdi ancak sakinleri korumak için ne yapılması gerektiğini içermiyordu.
Adıyaman için bu öneriler çok az ve çok geç oldu. Ayrıca bu şehir hazırsızlık konusunda yalnız değildi. Hükümetin yakın zamanda yaptığı risk değerlendirmeleri, Türkiye'nin güneyindeki deprem bölgesinde yer alan diğer şehirlerin de, binaların güvensiz olması, altlarındaki zeminin zayıf olması ya da vatandaşların riskin yeterince farkında olmaması nedeniyle endişe verici hassasiyetlere sahip olduğunu ortaya koymuştu. 2021 yılında Gaziantep'te hazırlanan bir raporda, depremden zarar gören Nurdağı ve İslahiye ilçeleri de hasar görme olasılığı bulunan ilçeler arasında sayılmıştı.
Raporlar, hükümetin depremler öncesindeki ihmallerine ilişkin korkuyu artırdı ve Türkiye'nin en kalabalık şehri olan İstanbul da dahil olmak üzere, Türkiye'deki diğer fay zonlarının üzerinde yaşayanlar arasında artan bir tedirginliğe katkıda bulundu.
Savcılar depremlerin ardından Adıyaman'ın dört bir yanına dağılarak binaların neden çöktüğünü araştırmak için örnekler topladı. The Post'a konuşan uzmanlar, bazı binaların standartların altında tasarım ve inşaata işaret edecek şekilde çöktüğünü söyledi. Şehrin müteahhitlerinden birkaçı tutuklandı. Yıkılan binalar arasında 60'tan fazla kişinin öldüğü Fırat Kompleksi'ni oluşturan altı katlı üç apartman bloğu da vardı. Buradan sağ kurtulan ve 2006'dan beri binalardan birinde yaşayan Halil Yanardağ, bina müfettişlerinin ziyaretini ya da yetkililerin kompleksin bir deprem riski altında olabileceğine dair uyarılarını hatırlamadığını söyledi. Ancak bundan üç yıl önce yaklaşık 160 kilometre uzaklıkta meydana gelen bir deprem sırasında betonda çatlaklar oluştuktan sonra bile inceleme yapılmamıştı.
"Hayatları evlerini inşa edenlerin vicdanına bağlıydı"
Yanardağ, büyük bir deprem olursa eşiyle birlikte selvi ağaçlarıyla çevrili sitenin bahçesinde oturacaklarını düşündüğünü anlattı. Ancak Yanardağ, deprem sırasında binanın 10 saniye içinde yıkıldığını söyledi ve "Bu kadar şiddetli olacağını hiç tahmin etmemiştik" dedi. Depremlerin ardından dikkatler, Erdoğan hükümeti döneminde yaşanan konut patlamasının tehlikelerine ve güvenlik standartlarına uymayan binalara af çıkarılmasına odaklandı.
Ancak konut uzmanları, buradaki sorunların daha derin köklerinin, kentin mimar ve mühendisleri tarafından tekrar tekrar söylenen, vicdansız veya niteliksiz müteahhitler üzerindeki zayıf denetim ile uzun süredir devam eden bir sistemde olduğunu söyledi: Adıyaman sakinlerinin yaşamları, evlerini inşa edenlerin vicdanına bağlıydı. Uzmanlar, sistemdeki son iyileştirmelere rağmen, eskiyen konutların hala savunmasız olduğunu söylediler.
Belediye Başkanı Kılınç, Adıyaman'daki eski binaların güçlendirilmesi konusunda çok fazla çalışma yapılmadığını söyledi ve yeni inşaatlar için ciddi kontrollere odaklanıldığını sözlerine ekledi. Belediye başkanının ofisinin bulunduğu bina da 6 Şubat'ta çöken binalar arasındaydı. Kılınç, "Türkiye'de maalesef geçmişten kalan yüz binlerce bina var. Bunlar sorunlu binalar" dedi.
"Kurallara uyulduğu takdirde önlenebilirdi"
Ankara'daki Başkent Üniversitesi'nde yapı mühendisliği profesörü olan Polat Gülkan, Türkiye'nin deprem yönetmeliklerinin 1960'larda başlayan kent merkezlerindeki hızlı nüfus artışına ayak uydurmak için hazırlandığını söyledi. Adıyaman'da ve eskiden tarım yapılan güney bölgelerinde bu durum genellikle dönüştürülmüş tarım arazileri üzerine bina yapılması anlamına geliyordu. Tarihsel olarak Türk hükümetinin afetlere karşı laissez-faire bir tavır takındığını ve bunun da çoğunlukla eski binalar yıkıldıktan sonra yeni konutlar inşa etme vaatlerinden ibaret olduğunu söyledi. 1975'te yazılan sismik yönetmelikler 1998'de güncellendi. Ertesi yıl meydana gelen ölümcül depremin ardından, deprem yönetmelikleri ve bina denetimlerine ilişkin kurallar, en son 2018'de olmak üzere periyodik olarak sıkılaştırıldı. Gülkan, bu kurallara uyulduğu takdirde 6 Şubat'taki utanç verici çöküşlerin önlenebileceğini söyledi.
Gülkan, "Amaç da buydu zaten. Ancak Türkiye'deki yapı mühendisliğinin uygulaması, standartlara uygun değil. Yeni binalar hızlı ama genel olarak kalitesiz inşa edildi" dedi. Türkiye Jeoloji Mühendisleri Odası'nın 19 yıldır Adıyaman temsilciliğini yürüten Osman Özdemir, bozuk sisteme ilk elden tanık olduğunu aktardı. Özdemir, İstanbul'da üniversiteyi bitirdikten sonra 2001 yılında şehre taşındığında, inşaatların zemin etüdü yapılmadan yürütüldüğünü söyledi. Özdemir, "Dere yataklarında, yani yeraltı suyunun yüksek olduğu yerlerde yerleşim vardı. İki metre kazarsanız sıvılaşmaya ulaşabileceğiniz alanlar var" diyerek depremler sırasında toprağın yol vererek üzerindeki yapıyı destekleme yeteneğini kaybettiği bir sürece atıfta bulundu. Bölgeye sondajlı araştırma makinesini ilk getirenlerden biri olduğunu söyledi.
Özdemir, o zamana kadar Türkiye'nin güneyindeki birçok büyük şehirde, son depremlerde zarar görenler de dahil olmak üzere sondaja dayalı zemin etüt raporları üretilmediğini söyledi. 2003 yılından önce bölgede temel mühendislik ilkeleri uygulanmıyordu. Sonrasında da, müteahhitler maliyetleri düşük tutmaya çalıştıkça köşelerin kesildiğini söyledi.
"2021'de uyardık"
Özdemir, mühendisler odasının defalarca halkla, medya aracılığıyla ve AFAD'ın yerel şubesi de dahil olmak üzere yetkililerle alarm vermeye çalıştığını söyledi. Yetkililerle pandemi sırasında çevrimiçi olarak ve 2021'de yerel bir otelde yapılan başka bir toplantı sırasında, "Bu deprem gelebilir ve eski binalar bu depreme kesinlikle dayanamayacak ve yeni binalar depreme dayansa bile ciddi hasar görecekler" diye uyarıda bulunduklarını belirtti. AFAD raporuna göre depremde hasar görme riski en yüksek mahallelerde 7 bin 279 bina bulunuyordu. Bu binalarda yaklaşık 60 bin kişinin yaşadığı belirtildi. İl Afet Risk Azaltma Planı olarak adlandırılan rapor 2021 yılını kapsıyordu ancak ajansın web sitesine göre Kasım 2022'de yayınlandı. Diğer illerde de benzer raporlar hazırlandı.
Raporda, Adıyaman'ın deprem ve diğer afetlere hazırlık konusundaki endişe verici zayıflıklarının bir listesi yer aldı. Yerel yetkililerin uzman mühendislerle çalışmadığı belirtildi. Erdoğan hükümetinin eskiyen mahalleleri yeniden inşa etmek için kullandığı bir yaklaşım olan kentsel dönüşüm çabalarının yavaş ilerlediği belirtilen raporda, Adıyaman'da imar kararlarında uygun araştırma yöntemlerinin kullanılmadığı ifade edildi.
"Raporlar tozlu raflarda kaldı"
Raporda, zemin ve jeolojik etütleri yürüten sondajcıların yetersiz bilgi ile engellendiği, çoğu inşaat müteahhidinin ruhsatsız ve yetersiz eğitim seviyesine sahip olmaları nedeniyle gelişigüzel hareket ettikleri ve hiç kimsenin kaçak, kontrolsüz yapılarla yeterince mücadele etmediği belirtildi. Özdemir, uyarılara rağmen yetkililerin herhangi bir çalışma yapmadığını ve herhangi bir önlem almadığını söyledi. Özdemir, "Bu raporlar Ankara'ya gitti ve tozlu raflarda kaldı" dedi.
Adıyaman Üniversitesi'nden Sevimli, hükümet yetkililerinin ellerinin kollarının bağlı olduğunu öne sürdüklerini belirterek, "Kendilerini, 'Sağlam değillerse insanlara evlerini terk etmelerini nasıl söyleyebiliriz' diyerek savundular" diye konuştu.
Türkiye'nin çevre, şehircilik ve iklim değişikliğinden sorumlu bakanı Murat Kurum, geçtiğimiz yıllarda ülkede yaklaşık 6,7 milyon binanın yapısal sorunlar nedeniyle yeniden inşa edilmesi gerektiğini ve bunların 1,5 milyonunun acilen onarılması gerektiğini söylemişti. Bakanlık sözcüsü, risk altındaki binalardan kaçının Adıyaman'da bulunduğu, kentteki bu tür binaların denetlenip denetlenmediği ve varsa tehlikeyi en aza indirmek için ne gibi önlemler alındığı sorularına yanıt vermedi.
Uzmanlar, eski binaların bir düzenleme boşluğu içinde var olduğunu, bina sakinleri güvenlik endişelerini dile getirmedikçe hükümet müfettişleri tarafından rahatsız edilmediğini söyledi. Ancak bina sakinleri için alarm vermek, binayı güçlendirmek için ödeme yapmak zorunda kalmak ya da yıkılmış bir yapıyı yeniden inşa etmek için bir müteahhitle anlaşma yapmak gibi istenmeyen sonuçlar doğurabiliyor.
Büyük çöküşler
Adıyaman'da 2005 yılında tamamlandığı belirtilen Yeşil Kent Sitesi'ndeki üç apartman birden çökmedi. İlk depremde C bloğu devrildi ve en az 24 apartman sakini hayatını kaybetti. A ve B bloklarındaki komşularının, ikinci deprem evlerini yıkmadan önce kaçmak için dokuz saatleri vardı. B bloğunda yaşayan 47 yaşındaki devlet memuru Mustafa Küçükaslan, depremlerden birkaç gün sonra ailesiyle birlikte enkazdan birkaç giysi almak için apartmana geri döndü. Kendisi ve eşi, şehirdeki çok daha eski ve çökmekte olan binaların aksine sağlam görünen binayla ilgili herhangi bir sorundan haberdar olmadıklarını söyledi. Hükümet müfettişlerinin herhangi bir ziyaretini hatırlamıyorlardı.
Birkaç gün sonra, Blue City adlı bitişik bir komplekste, 53 yaşındaki Mahmut Tekin, büyük bir moloz yığınının üzerinde durmuş, kaybını düşünüyordu. Tekin, "Eşim ve oğlum burada öldü," diyerek enkazdaki büyük ve derin bir çukuru işaret etti. Tekin Berlin'de çalışıyordu ve haberi duyar duymaz Türkiye'ye uçtu. Oğlu 26 yaşındaki Latif de Almanya'daki bir hastanede çalışmak üzere kendisine katılmayı planlıyordu. Tekin, Latif'in cesedi bulunduğunda annesinin kollarında olduğunu söyledi. Devlet medyasına göre Blue City kompleksinin müteahhiti geçen hafta İstanbul'da gözaltına alındı.
The Post, Adıyaman'da çekilen video ve fotoğrafları, aralarında inşaat ve yapı mühendisleri, mimarlar ve sismologların da bulunduğu yarım düzineden fazla teknik uzmanla paylaştı. Cambridge Üniversitesi'nde mimarlık mühendisliği profesörü olan Emily So, "Resimlerde gördüğümüz, kolonların basitçe devrildiği ve katların birbirinin üzerine çıktığı feci çöküşler, kirişler ve kolonlar arasındaki yanal sınırlamaların ve güçlendirilmiş bağlantıların eksikliğinden kaynaklanıyor" dedi. So, Adıyaman'daki olası bir sorunun da kısa veya takviye çubuklarının üst üste binmesinin yetersiz olduğunu belirterek, bu tür tasarım kusurlarının yapısal arızalara katkıda bulunabileceğini sözlerine ekledi.
"1999 depreminde ortaya çıkanlarla aynı"
Los Angeles'taki California Üniversitesi'nde inşaat ve çevre mühendisliği profesörü olan Jonathan Stewart, binaların dış cephelerinde yaygın olarak görülen diyagonal çatlamaların makaslama ya da depremin yarattığı yatay kuvvetin kanıtı olduğunu söyledi. Stewart, bazıları oturulabilir durumda kalsa da, binaların kilit yapısal alanlarda ilave çatlamalara karşı incelenmesi gerektiğini ekledi. Stewart, "Eğer bu çatlaklar mevcutsa, bu yapıların çökmenin eşiğinde olması mümkündür" dedi
Stewart, "Beton parçalarının ezilebilirliği sorunlu. Bu, betondaki bağlayıcı madde olan çimentonun kalitesiz ya da yetersiz olduğunu gösteriyor. Bu da basınç dayanımını azaltıyor" diye konuştu. Aynı gözlemlerden bazıları, yaklaşık çeyrek asır önce Türkiye'de meydana gelen son büyük depremin ardından uzmanlar tarafından da yapılmıştı. So, "Anlattıklarınız 1999 depreminde ortaya çıkanlarla aynı doğrultuda. Beş ve altı katlı binalar özellikle çökmeye meyilliydi ve inşaat kalitesi şüpheliydi" sözlerini kullandı.
Önümüzdeki aylarda şimdiye kadarki en zorlu seçimle karşı karşıya olan Erdoğan, yıkılan şehirleri hızla yeniden inşa etme ve yeni konutları daha güvenli hale getirme sözü verdi. Pazartesi günü Adıyaman'a yaptığı bir ziyaret sırasında, hükümetin şehirleri mümkün olan en kısa sürede afetlere hazırlamak için ne gerekiyorsa yapacağını, buna uzmanların şehrin yıkımına katkıda bulunduğunu söylediği türden inşaat uygulamalarına son vermenin de dahil olduğunu söyledi. "Fay hattına yakın bölgelerde ve toprak sıvılaşmasının yaşandığı alanlarda yapılaşmaya izin vermeyeceğiz" diyen Erdoğan, mühendisler, mimarlar ve şehir planlamacıları da dahil olmak üzere uzmanlara danışıldığını sözlerine ekledi.
Yerel mühendisler, Adıyaman'da aralarında bir kütüphane, bir gençlik merkezi ve okulların da bulunduğu pek çok binanın depremden büyük ölçüde hasarsız kurtulduğunu, bunun da değerli olduğu düşünülen binaların korunabileceğinin kanıtı olduğunu söyledi. Kılınç, Adıyaman'daki yeni konutların aşağıdaki düzlük yerine dağa daha yakın inşa edileceğini söyledi.
