Yeni milliyetçilik çağı

Son yirmi yılda dünyanın birçok ülkesinde siyasal ve bireysel özgürlüklerin ve insan haklarının gerileme içinde olduğuna dair tespitler yapılıyor. ABD merkezli Freedom House’un çalışmalarına göre bugün özgür olmayan ülkelerin sayısı özgür veya nispi özgür olan ülkelerin sayısını geçiyor. (https://freedomhouse.org). Türkiye özgürlükler ve genel insan hakları kriterleri açısından yüz üzerinden otuz iki ile özgür olmayan ülkeler statüsünde alt sıralarda. Irak, Cezayir ve Mali, Türkiye ile benzer konumdalar. Rusya yüz üzerinden 19, Mısır 18, Çin 9, Suudi Arabistan 7 puanla Türkiye’nin altında yer alıyor. Pakistan, Endonezya, Malezya, Fas, Sırbistan, Bosna-Hersek, Ukrayna, Arnavutluk ve Macaristan ise Türkiye’nin ilerisinde gözüküyor. Kediler ve şehirler ve harfler Daha önemlisi ise eğilimler. Evet, küresel temayül özgürlükler ve insan hakları aleyhine gelişiyor. Tabii Türkiye gibi bazı ülkeler hızla irtifa kaybederken, diğer ülkelerdeki gerileme daha yavaş seyrediyor. Bazı ülkelerde ise ilginç ilerlemeler göze çarpıyor. Mesela Moğolistan kısa sürede demokratik ülkeler statüsüne yükselmiş durumda. Tabii bu tür istatistiklere oldukça temkinli yaklaşmakta fayda var. Kullanılan kriterler, ülkelerden elde edilen verilerin güvenilirliği ve derecelendirme yöntemlerinde ciddi sorunlar olabilir (Mesela Freedom House bireysel ve siyasal hakları incelerken sosyal hakları çok da göz önüne almıyor). Bu tür genelleştirilmiş sayısal analizlere şüphe ile yaklaşmamızda yarar var. Yine de zannediyorum, özgürlükler haritasına baktığınız zaman oradaki görüntü sizi üzecek ama çok şaşırtmayacaktır. Evet, insan hakları, bireysel ve siyasal özgürlüklerde kaygılanmamızı gerektiren küresel bir gerileme var. Peki bu gerilemenin nedeni nedir? Hak ve özgürlükler gerilerken, ilerleyen akımlar hangileridir? Birinci soruya cevap vermek çok güç. Sosyal bilimcilerin kodlarını çözemedikleri bir dönem yaşıyoruz. Herhalde meselenin bir boyutu tarihin bu döneminde yaşadığımız ve hayatın her boyutunda kendini gösteren belirsizlikler ve öngörülemezliklerle ilgili. 3 Haziran’da yayınlanan yazımda bu konuda bazı fikirler ileri sürmüştüm. Belirsizlikler meselesine ileride de devam etmek istiyorum. Ama bugün isterseniz ikinci soruya odaklanalım. Birçok gözlemciye göre yaşadığımız dönem sert bir milliyetçilik fırtınasına işaret ediyor. Birçok ülkede demokratik ve liberal değerler ve kurumlar irtifa kaybına uğrarken, kendilerini ülkelerinin gerçek muhafızları gören yeni milliyetçi hareketler güçleniyor. Bu milliyetçi fırtına bazı açılardan eski milliyetçilikle benzerlikler, bazı açılardan farklılıklar barındırıyor. Yeni dönemin milliyetçi hareketleri evrensel değerler olarak öne çıkan insan haklarına, çoğulcu ve demokratik siyasal kurumlara herhalde eski milliyetçiğe göre, çok daha kuvvetli bir şüphe ile yaklaşıyor. “Evrensel” değerlere karşı “yerli ve milli” değerleri, çoğu zaman hoyratça, öne çıkartıyor. Hatta birçok yeni milliyetçilik evrenselliği kozmopolit bir dünya elitinin elindeki bir müdahale hatta tahakküm aracı olarak görüyor. Evrenselliği reddederken, kozmopolitizmi açıkça lanetliyor. Kozmopolit hayatları milletlerine ve kültürlerine yabancılaşma, yoz, ihanet içinde bir elitizmle etiketliyor. Eski milliyetçiliğin çoğu zaman kuvvetli bir elit ve hatta kozmopolit bir tarafı olduğunu düşünürsek, yeni milliyetçiliğin bu kuvvetli anti-elitist ve anti-kozmopolit tavrının içinden geçtiğimiz dönemle bağlantılı olduğunu söyleyebiliriz. Birçok ülkede güçlenen yeni milliyetçiliğin başka ortak özellikleri de sıralanabilir: Mesela 1990’lardan beri küreselleşen akademi, yeni milliyetçiler için en azından şüphe ile yaklaşılması gereken bir kurum. Akademik bilgi ancak milli siyaset ile uzlaşabildiği oranda değerli. Yeni milliyetçilik uzmanların, mesela doktorların, iktisatçıların, istatistikçilerin (hatta tarihçilerin) akademik ve teknik bilgisi karşısında gerçek milletin ve onları temsil eden liderliğin derin bilgisini ve sezgisini öne çıkartıyor. Evrensel bilginin “zulmüne” karşı kaba bir “epistemolojik yerellik” kurguluyor. Küreselleşmenin sonucu farklı ülkelerde rahatça iş bulan uzmanları işe yaradıkları oranda hoş görülebilecek aktörler olarak görüyor. Düşük gelirli göçmenleri ise ancak ülkenin gerçek evlatlarının çalışmak istemediği işleri yaparlarsa ve özel hayatlarında o gettolarından dışarı çıkmayıp, iş saatinden sonra görünmez insanlara dönüşürlerse, yaşama hakkı kazanabilecek geçici “elemanlar” olarak imliyor. Milliyetçilik ve tarih iddiaları Yeni milliyetçilik basit bir tarih tezine dayanıyor. Tarih bir süreden beri (bu duruma göre yüz yıl, elli yıl, otuz yıl...) yanlış akıyor. Tarihi düzeltmek gerekiyor. Bir yerli ve milli liderin asli görevi tarihin hatasını düzeltmek, tarihi onarmak, onun yeniden olması gereken şekilde akması için çaba sarf etmek, ülkeyi “tekrar” güçlü kılmaktır. Bu tarihi ve hatta duruma göre kutsal görev için lideri sıra dışı yetkilerle donatmak gerekmektedir. Sıra dışılık ya da olağanüstülük tarih düzelene, tarihin yanlış aktığı o parantez kapanana kadar devam etmelidir. Bu tarihi mücadelede tarihin yanlış yerinde duranlar sindirilmeli, utandırılmalı, meşrulukları sorgulanmalı ve gereğinde reddedilmelidir. (Şimdilik ‘Topluca yok edilmeliler’ aşamasında değiliz.) Çok aşina, öyle değil mi? Ama bu “tarih siyaseti”nin hiç de Türkiye’ye özgü olduğu düşünülmesin. Trump Amerikası’ndan Modi Hindistanına kadar bu yeni milliyetçilik dalgasının benzer örnekleri ile karşılaşmak hiç de zor değil. Tarih siyaseti eski ve yeni milliyetçiliğin vazgeçilmez bir parçasıdır şüphesiz. Eski milliyetçi tarihçilik ile yeni milliyetçi tarihçiliğin farkı ise ikincisinin kurgusundaki basitlik, aşırı eklektik tavır, anti-akademik ve popüler tarz olsa gerek. Yeni milliyetçi tarih, kendini akademik konferanslarda ve entelektüel mecralarda değil, siyasi şovlarda, popüler dergilerde, TV ve Youtube sohbetlerinde ve soap opera dizilerinde gösteriyor. Otoriter popülizm ve milliyetçilik Günümüzdeki tüm otoriter popülist hareketler aynı zamanda milliyetçi midir? Belki otoriterliğe kaçan bazı sol popülist hareketleri bir kenara bırakırsak, bu soruya evet diyebiliriz. Belli ki otoriter popülizm ile milliyetçilik arasında çok kuvvetli bir ilişki mevcut. Otoriter popülist liderler kendilerini milliyetçi bir çerçeveyle toplumlarına sunuyorlar ve bu şekilde güçlü toplumsal destek alıyorlar. Çoğu zaman bu liderler ülkenin “gerçek” değerlerinin ve aslî çoğunluğunun otantik ve organik temsilcisi olarak konumlandırıyorlar. Buna göre liderlik sadece seçimle ilişkilendirilecek temsili bir şey olarak görülmüyor. Liderlik, lider ve milli öz arasında kurulan duygusal bir rabıtadır. Bu duygu basitçe oyla ya da seçimle ölçülemez. Yeni muhafazakarlık ve yeni milliyetçilik Farklı yer ve dönemlerde muhafazakarlık ve milliyetçilik arasındaki ilişkiye bakmak oldukça ilginç olacaktır. Milliyetçilik ve muhafazakarlık her zaman bir arada giden iki akım değildir aslında. Mesela milliyetçilik çıkışı itibarı ile oldukça radikal bir harekettir ve çoğu zaman hedefinde muhafazakarlık vardır. Muhafazakarlık ise çoğu zaman milliyetçiliği tepeden inmecilikle, tedbirsizlikle, dar bir toplum tasarımı yapmakla eleştirir. Bugün ise dünyanın birçok yerinde milliyetçilik ve muhafazakarlık arasında ittifaklar kurulduğu ve bu ittifakın hem milliyetçiliği hem muhafazakarlığı dönüştürdüğünü söylemek yanlış olmaz. Bu ilişki sonucu milliyetçilik toplumu dönüştürücü radikalliğinden uzaklaşıyor ve sosyal muhafazakarlık cenderesine sıkışıyor. Muhafazakarlık ise tedbirli ve olgun tarzını terk ediyor, agresifleşiyor, hırçınlaşıyor, bayağılaşıyor. Bu ittifak iki geleneği de boğuyor. Gelecek hafta buradan devam edip, müspet ve liberal milliyetçilik önerilerine göz atalım.

Ali Yaycıoğlu

Diğer Yazarlar

Sevgilin bitkin düşmeli öpülmekten

Dokuz yıl sonra yepyeni şarkılar

Çipten kaybetmek

Büyük ılımlılık bitti büyük stagflasyon geliyor

Rosatom’dan 6 milyar dolar daha gelebilir

Yeni milliyetçilik çağı